W Monachium i w Rzymie przechowywane są wykonane w perskich warsztatach luksusowe tkaniny, na których widnieje polski herb królów z dynastii Wazów. Co tak egzotyczne wyroby miały wspólnego z polskimi królami?

Perskie tkaniny
W nowożytnej Europie ceniono orientalne artefakty z Bliskiego i Dalekiego Wschodu, zwłaszcza różne formy mobilnych dzieł rzemiosła artystycznego, które można było łatwo transportować, takie jak tkaniny, ceramika, wyroby z metali. Ceniono je za wyraźną odmienność, wręcz egzotyczność formy i dekoracji oraz ze względu na materiały używane do ich wytwarzania. Z Bliskiego Wschodu, Persji i Turcji do krajów europejskich sprowadzano głównie tkaniny. W XVI i XVII w. najważniejszym perskim ośrodkiem wytwarzania tkanin i handlu nimi był Kaszan. To tam, w manufakturach, którym patronowali władcy z dynastii Safawidów, wyrabiano luksusowe tkaniny przeznaczone dla szacha i jego dworu, ale również dla bogatej klienteli z Europy. Tkaniny safawidzkie (określenie pochodzi od nazwy panującej w latach 1501-1736 na terenie dzisiejszego Iranu dynastii Safawidów) uważano za najbardziej luksusowe, gdyż tkane lub wiązane były z jedwabnych i wełnianych nici, często z użyciem złota. Wyrabiano tam również kobierce, czyli dywany, tapiserie oraz jedwabne tkaniny w charakterystyczne orientalne wzory, czyli arabeskowe plecionki.

Tkaniny z herbem Wazów
Co tak egzotyczne i luksusowe wyroby jak tkaniny safawidzkie miały wspólnego z polskimi królami z dynastii Wazów i w jakich okolicznościach na tych tkaninach znalazł się ich herb? Zygmunt III, który był wytrwanym kolekcjonerem, pod koniec XVI w. interesował się włoskim malarstwem i perskimi tkaninami. Wiadomo, że za pośrednictwem Sefera Muratowicza (zm. 1631) w 1601 r. zamówił w Kaszanie luksusowe tkaniny. Muratowicz, ormiański kupiec pochodzący ze Lwowa, przywiózł wówczas osiem tkanin określanych jako kobierce. Na części z nich, na specjalne zamówienie umieszczono herb Wazów, za co Muratowicz dodatkowo zapłacił. Miały one charakterystyczny układ dekoracji i zdobienia. Bordiura otaczała całość, w środku znajdował się romb, a w centralnej części prostokąt, na którym umieszczono tarczę herbową pod koroną, na tarczy zaś Orła Białego ze Snopkiem Wazów na piersi. Tkaniny mają jasną kolorystykę i stonowane barwy: zieleni, beżu i bieli - technologicznie są to tapiserie. W literaturze przedmiotu tkaniny te były określane jako kobierce, kobierce tkane techniką tzw. gobelinową, kobierce tzw. polskie lub kilimy. Kwestię dokładnego ich określania rozstrzygnęła Katarzyna Połujan w swoim artykule z 2017 r.

Rozproszenie
Tkaniny z herbem Wazów przywiezione na dwór Zygmunta III przez Muratowicza w 1601 r., a może także podczas innych wypraw, pozostawały na terenie Rzeczpospolitej jedynie przez 40 lat. W 1642 r. weszły w skład wyprawy ślubnej Anny Katarzyny Konstancji Wazówny (1619-1651), córki Zygmunta III, która wyszła za mąż za Filipa Wilhelma Wittelsbacha (1615-1690), zwanego na polskim dworze Neuburczykiem, przyszłego palatyna reńskiego. W posagu Anna Katarzyna Konstancja otrzymała pieniądze, obrazy, obiekty rzemiosła artystycznego, takie jak srebra i dekoracyjne tkaniny. Jak podaje Jacek Żukowski, wszystko to załadowano do „legendernych 50 «furmańskich wozów wiedeńskich» wypełniając je «klejnotami, srebrami, szatami, pieniędzmi i różnymi kosztownymi rzeczami»”.

Anna Katarzyna Konstancja zmarła bezpotomnie dziewięć lat po ślubie, a jej wiano weszło w skład majątku rodu Wittelsbachów. Tomasz Grusiecki w najnowszej publikacji na temat tkanin wazowskich przywołuje kolejne zapisy o nich z historycznych źródeł. W 1652 roku zostały opisane przez papieskiego legata Giacomo Fantuzziego (1617-1679) w jego w „Diariuszu podrózy po Europie” jako wspaniałe dywany bogato zdobione złotem przywiezione przez księżną. Wymienione zostały także w sporządzonym w 1653 r. inwentarzu osobistych ruchomości Filipa Wilhelma wysłanych do Düsseldorfu. Cztery tkaniny z polskimi herbami odnotowano również w inwentarzu zamku Neuburg w 1668 r. Za każdym razem przesłanka proweniencyjna, tj. własnościowa, w tym przypadku wskazanie na wazowski herb, była najważniejsza. W inwentarzu monachijskiej rezydencji z 1874 r. zostały z kolei odnotowane jako tureckie kobierce.

Dziś większość tkanin safawidzkich z herbem Wazów przechowywana jest w Monachium. W Residezmuseum znajduje się tapiseria o wymirach 242 x 137 cm, a w Ausgleichsfonds kolejna, o wymiarach 245 x 135 cm.

W Residezmuseum przechowywane są jeszcze dwie tkaniny perskie przywiezione przez Annę Katarzynę Konstancje, na których nie ma herbów Wazów, są to: kobierzec z postacią geniusza „peri”, pozbawiony bordiur bocznych, wykonany pod koniec XVI w., oraz kobierzec z motywem walczących zwierząt - tzw. kobierzec myśliwski.

Opatrzona herbem Wazów tapiseria o wymiarch 250 x 134 cm przechowywana jest w Rzymie, w Pałacu Kwirynalskim. Widniejąca na niej sylwetka orła jest odwrócona, co jest wynikiem pomyłki, tapiseria została błędnie podszyta płótnem z prawej strony. W Rzymie znalazła się zapewne jako prezent królewicza Władysława Wazy (późniejszego króla Władysława IV), który podróżował po Europie w latach 1624-1625. Podarował on tkaninę swojej ciotce Marii Magdalenie Habsburżance (1589-1631), żonie Kosmy II Medyceusza, księcia Toskanii. Jak podaje Katarzyna Połujan, tkanina została wpisana do inwentarza medycejskiego w 1625 r. jako „dywan perski ze złota i jedwabiu w kilku kolorach, w dużym formacie, pośrodku z herbem króla Polski z dużym orłem”, przechowywana była do 1815 r. w Palazzo Vecchio we Florencji, a w 1874 r. została wysłana do Rzymu, gdzie znajduje się do dzisiaj.

W Textile Museum w Waszyngtonie przechowywana jest z kolei lewa połowa tapiserii z herbem Wazów, o wymiarach 206 x 58,4 cm. Wiadomo, że w 1906 r. została kupiona przez kolekcjonera tkanin Georga Hewitta Myersa (1875-1957), a do waszyngtońskich zbiorów muzealnych trafiła w 1951 r. Wcześniejsze dzieje tego obiektu nie są znane.