Pocztowa Kasa Oszczędności była główną państwową instytucją finansową II Rzeczypospolitej oraz największym depozytariuszem oszczędności Polaków. Bank cieszył się dużym zaufaniem społecznym i postrzegany była jako stabilny i bardziej bezpieczny od banków prywatnych.  

Pocztowa Kasa Oszczędności powołana została w 1919 r. dekretem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego i premiera Ignacego Paderewskiego. Wzorem były analogiczne placówki, które powstały najpierw w Wielkiej Brytanii (1861), a później w Austrii (1883). Galicyjskie Postsparkasse stały się  bezpośrednim punktem odniesienia i modelem, na którym oparto system funkcjonowania P.K.O. na ziemiach polskich. Bank miał ułatwiać obrót pieniężny w odrodzonej Rzeczypospolitej i roztaczać opiekę nad oszczędnościami szerokich warstw ludności. 

Centrala banku mieściła się  w nowym budynku wzniesionym w 1922 r. przy ul. Jasnej w Warszawie. Ponadto P.K.O. miała swoje stacjonarne oddziały w Poznaniu, Katowicach, Krakowie, Łodzi, Wilnie, Lwowie i Gdyni; bank korzystał również z sieci ponad czterech tysięcy placówek pocztowych w całym kraju.  

Historia budowy gmachu Pocztowej Kasy Oszczędności w Wilnie 

Oddział wileński Pocztowej Kasy Oszczędności został uruchomiony w 1929 r.; mieścił się  początkowo w kamienicy przy ul. Mickiewicza 7, a następnie w gmachu Izby Przemysłowo-Handlowej. W 1935 r. zapadła decyzja o budowie własnej siedziby w Wilnie. Projekt koncepcyjny wykonali Juliusz Żórawski i Zbigniew Puget, absolwenci Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej (1927 i 1929), zatrudnieni tamże jako asystenci. Obydwaj byli już wówczas cenionymi twórcami z kręgu warszawskiej awangardy modernistycznej i autorami śmiałej koncepcji gmachu P.K.O. w Poznaniu, która uzyskała II nagrodę w konkursie ogłoszonym w 1934 r. przez tamtejszy oddział banku.  

Gmach usytuowano przy reprezentacyjnej ulicy Mickiewicza, na odcinku vis-à-vis Placu Orzeszkowej. Zlokalizowanie w tym miejscu siedzib prestiżowych instytucji finansowych (w bezpośrednim sąsiedztwie P.K.O. usytuowano gmach banku BGK) łączyło się  z urbanistyczną koncepcją poszerzenia tej części ulicy Mickiewicza na plac pod budowę planowanego pomnika Adama Mickiewicza i zapewnienia mu odpowiedniej ekspozycji. Projekt pomnika autorstwa Henryka Kuny, wraz z zagospodarowaniem otoczenia, zatwierdzono w 1934 r. 

Budowę  gmachu P.K.O. wraz z towarzyszącym mu budynkiem mieszkalnym rozpoczęto w październiku 1936 r.; kierownikiem robót został architekt Jan Borowski, który opracowywał również rysunki wykonawcze. Prace budowlane, prowadzone w bardzo szybkim tempie, wykonywała firma „M. Łempicki S.A.” z Warszawy.  W 1937 r. przystąpiono do robót wykończeniowych oraz wyposażania wnętrza; przed końcem roku prace zostały sfinalizowane. W dniu 12 grudnia 1937 r. odbyło się  otwarcie i poświęcenie gmachu. W podniosłej uroczystości wzięli udział przebywający w tym czasie w Wilnie na konferencji gospodarczej przedstawiciele najwyższych władz państwowych: mister skarbu, wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski, mister pracy Marian Zyndram-Kościałkowski, marszałek Senatu RP Aleksander Prystor, oraz wielu innych dostojnych gości. Aktu poświecenia dokonał arcybiskup Romuald Jałbrzykowski. W przemówieniach jednogłośnie niemal podkreślano rolę  banku P.K.O. w życiu gospodarczym Polski , oraz jego wkład w rozwój ziem wschodnich. 

Architektura i wnętrza 

Zespół Pocztowej Kasy Oszczędności w Wilnie składał się  z pięciokondygnacyjnego gmachu głównego i zespolonego z nim łącznikiem, niższego, trójkondygnacyjnego budynku mieszkalnego z przyziemiem handlowym. 

Gmach główny, lekko cofnięty od linii pierzei, wzniesiono w konstrukcji żelbetowej, wypełnionej cegłą. Elewacje licowane były płytami piaskowca, z cokołem i portalem wejścia głównego z granitu. Z okazałą bryłą biurowca kontrastował lekki, modernistyczny w formie budynek mieszczący mieszkania dla pracowników administracji banku; na parterze o dużych, przeszklonych witrynach przewidziano siedziby Biura Podróży „Orbis” księgarni „Gebethner i Wolf”.  

W gmachu głównym P.K.O. na parterze znajdowała się  obszerna sala operacyjna ze stanowiskami kasowymi, wyżej – pomieszczenia biurowe, sala konferencyjna i gabinet prezesa; najwyższe dwie kondygnacje zajmowała Izba Kontroli Państwowej; w części podziemnej ulokowano pomieszczenie skarbca. Wnętrza gmachu zostały wykończone w wysokim standardzie, z użyciem szlachetnych materiałów w przestrzeniach wspólnych: przedsionek, hall i klatkę schodową wyłożono marmurem, marmurowe były również pulpity stanowisk kasowych, zaś żelbetowe słupy w sali operacyjnej ukryto pod żłobkowanymi okładzinami stiukowymi. Ściana na wprost wejścia w sali operacyjnej, dekorowana była na całej szerokości alegorycznym fryzem malowanym al secco przez Ludomira Sleńdzińskiego.  Wielki, siedmiometrowej szerokości tryptyk, przedstawiał apoteozę Pracy i Oszczędności, których efektem jest ukazana w części środkowej Fortuna.  

Ludomir Sleńdziński, profesor w katedrze malarstwa monumentalnego i wieloletni dziekan Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego, był jednym z najbardziej szanowanych i podziwianych artystów międzywojennego Wilna. Powierzenie mu wystroju sali głównej Banku P.K.O. było wyrazem uznania dla lokalnego środowiska twórczego, a zarazem podkreśleniem rangi miejsca.  

Elewacje gmachu głównego odznaczały się  zrównoważoną, wertykalną kompozycją i symetryczną artykulacją poprzez regularny rytm lizen w wielkim porządku i umieszczone między nimi pionowe rzędy okien. Pozbawione detalu – poza delikatnym profilem gzymsu wieńczącego i żłobkowanymi płycinami między oknami pierwszej i drugiej kondygnacji w elewacji frontowej – sprawiały wrażenie surowej powagi i dostojności. Stylistyka gmachu głównego Pocztowej Kasy Oszczędności była tym samym jednym z nielicznych przykładów architektury zmodernizowanego klasycyzmu i nurtu monumentalnego w Wilnie.  

Adres historyczny: ul. Mickiewicza 16-a 

Adres współczesny: Gedimino Prospektas 12