W największym barokowym kościele na Morawach i w Czechach znajduje się co najmniej kilka poloników, wśród nich obrazy Jana Matejki i Wlastimila Hofmana, namalowane specjalnie dla bazyliki w Velehradzie.

Bazylika w Velehradzie – świątynia Braci Sołuńskich

Velehrad, miasto w południowo-wschodniej części Republiki Czeskiej, słynie wśród katolików, w tym również polskich, przede wszystkim ze znajdującej się tam klasztornej bazyliki pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny oraz Świętych Cyryla i Metodego. Wspominaliśmy już ją przy okazji scen z życia św. Jadwigi Śląskiej.

Trzeba wiedzieć, że od dawien dawna velehradzka świątynia była i jest związana z osobami Braci Sołuńskich, świętych Cyryla i Metodego, uważanych za pierwszych apostołów Słowiańszczyzny. Tradycja głosi, jakoby w średniowieczu Velehrad był centrum Państwa Wielkomorawskiego oraz stolicą biskupią św. Metodego. Żadne źródła historyczne ani też wykopaliska archeologiczne nie potwierdzają tych informacji. Faktem pozostaje jednak, że miejsce to wciąż przyciąga do siebie rzesze pątników, którzy w modlitwach zanoszonych do Braci Sołuńskich wypraszają za ich wstawiennictwem jedność chrześcijan w Europie.

Polskie malowidła w bazylice w Velehradzie

W świątyni, w jednej z czternastu kaplic, która jest usytuowana po lewej stronie prezbiterium i tuż przed imponującymi barokowymi stallami z przełomu XVII i XVIII w., znajduje się feretron (przenośny obraz) o wymiarach 143,6 x 92,8 cm. Jego tytuł na obramieniu górnym i dolnym brzmi: C(yryl)M(etody) SŁOWIANOM. Autorem dzieła jest Jan Matejko (1838‒1893), który osobiście złożył obraz w darze w 1000. rocznicę śmierci św. Metodego, obchodzoną w 1885 r.

Natomiast w kaplicy Matki Jedności Chrześcijańskiej, nad marmurową chrzcielnicą wyrzeźbioną przez Giovanniego Cianiego, wisi obraz przedstawiający świętych Cyryla i Metodego namalowany przez Wlastimila Hofmana (1881‒1970). Dzieło podarował bazylice w roku 1949 generał i ówczesny minister obrony narodowej Czechosłowacji Ludvík Svoboda, późniejszy prezydent tegoż państwa.

Hofman, podobnie jak Matejko, był synem Czecha i Polki. Urodził się, co prawda, w Karlinie (dzisiejsza dzielnica Pragi), ale większość swojego życia spędził w Polsce, począwszy od przeprowadzki całej rodziny do Krakowa w 1889 r., aż po śmierć w Szklarskiej Porębie w 1970 r.

Jan Matejko i obraz świętych apostołów

Z obrazem Jana Matejki związana jest pewna historia. Otóż w 1880 r. papież Leon XIII przywrócił w Kościele powszechnym kult Braci Sołuńskich, który z niejakim wyprzedzeniem pojawił się najpierw w krajach słowiańskich. Pięć lat później, w 1885 r., ten sam papież ogłosił uroczyste obchody 1000. Rocznicy śmierci młodszego z braci, św. Metodego.
W Krakowie zawiązał się wówczas komitet organizacyjny – zwany Komitetem św. Metodego – pod przewodnictwem ówczesnego biskupa krakowskiego, Albina Dunajewskiego. Jak można się spodziewać, jednym z pierwszych członków komitetu został Jan Matejko. Artysta zadeklarował, że uczci tę ważną dla Słowian oraz Kościoła rocznicę, malując „obraz Świętych Apostołów” i „Morawianom w darze od kraju naszego jako pamiątkę” przeznaczy.

Intencją malarza było stworzenie obrazu, który będzie zauważany przez licznych pątników odwiedzających velehradzką świątynię. Stąd pomysł na feretron, aby w czasie procesji towarzyszących uroczystościom religijnym, mógł być widziany przez rzesze wiernych.

Co więcej, Matejko zwrócił się w liście do papieża Leona XIII, aby zechciał poświęcić wizerunek Apostołów Słowiańszczyzny przed jego przekazaniem do Velehradu i odprawić mszę świętą w intencji „nieszczęśliwego narodu naszego, któren najbardziej imienia Bożego potrzebuje”. Obraz miała zawieźć do Watykanu delegacja składająca się z samych znamienitych Polaków włącznie z Matejką. Wobec jednak braku chętnych, misji zamierzał podjąć się sekretarz artysty, Marian Gorzkowski, ale ostatecznie zadanie wykonał Zygmunt hr. Cieszkowski. Ambicje malarza, aby przekazaniu feretronu towarzyszyła stosowna oprawa, spełzły na niczym. Wizerunek świętych, poświęcony przez papieża, przywiozła do Velehradu skromna delegacja, której przewodniczył Matejko.

Święci Cyryl i Metody oraz polskie symbole Jana Matejki

Na podarowanym Morawianom feretronie znalazły się bardzo czytelne symbole wiążące dzieło z Polską. Mowa o umieszczonych na drugim planie, za przedstawionymi en face postaciami świętych Cyryla i Metodego, wizerunku Matki Bożej Częstochowskiej oraz herbach Polski (po prawej orzeł w owalu) i Rusi (po lewej anioł z dwoma mieczami zwróconym ku dołowi); niżej, pośrodku znalazła się litewska Pogoń. U dołu feretronu Matejko umieścił potrzaskany posąg Światowida, po którym symbolicznie stąpają Bracia Sołuńscy zaprowadzający wśród Słowian wiarę chrześcijańską.

Rocznica śmierci św. Metodego i pielgrzymka Wielkopolan do Velehradu

W tym samym roku (1885) i z tej samej okazji (1000. rocznicy śmierci św. Metodego) przybyła do bazyliki w Velehradzie delegacja pielgrzymów z Wielkopolski. W hołdzie dla świątyni złożyli oni dar wyjątkowy i szczególny: chorągiew procesyjną przedstawiającą wyszyty złotą i srebrną nicią wizerunek Królowej Korony Polskiej, z umieszczoną na dole suplikacją: „Módl się za nami”. Na odwrociu został wyszyty srebrną nicią Orzeł Biały w złotej koronie w otoczeniu napisu: „Na pamiątkę tysiącznej rocznicy zgonu świętego Metodego złożyli Wielkopolanie”.

Trzeba mieć świadomość sytuacji politycznej w zaborze pruskim w drugiej połowie XIX w. Gdy nie wygasł Kulturkampf i wciąż istniało zagrożenie germanizacją, oddanie się po raz kolejny pod opiekę Królowej Korony Polskiej było gestem wielkiej odwagi, nie wspominając już o umieszczeniu na chorągwi godła orła białego w koronie jako symbolu ciągłości Państwa Polskiego.

Petr Hudec, autor przewodnika po velehradzkiej bazylice, zatytułowanego: Kamenná čítanka. Průvodce bazilikou Nanebevzetí Panny Marie a sv. Cyrila a Metoděje na Velehradě (Velehrad 2016), podaje jeszcze bardziej intrygującą informację – zwłaszcza odwiedzających to miejsce Polaków. Pisze bowiem, że chorągiew została wykonana z wykorzystaniem materiału sztandaru polskich oddziałów uczestniczących w bitwie pod Wiedniem (1683).

Podarowana przez Wielkopolan chorągiew znajduje się obecnie w bazylice, w kaplicy św. Benedykta.