Pomnik Katyński w Londynie, odsłonięty 18 września 1976 roku na Cmentarzu Gunnersbury, był pierwszym na świecie trwałym upamiętnieniem ofiar zbrodni katyńskiej w przestrzeni publicznej. Jego historia to nie tylko opowieść o powstaniu monumentu, ale również o wieloletniej walce polskiej emigracji o prawdę historyczną, wbrew politycznym naciskom i zmowie milczenia.

Od momentu odkrycia masowych grobów w 1943 roku sprawa Katynia była dla brytyjskich władz niewygodna. Podczas wojny unikano krytyki ZSRR - sojusznika w walce z III Rzeszą - a po jej zakończeniu milczenie w tej sprawie uzasadniano koniecznością utrzymania poprawnych stosunków dyplomatycznych. W takich realiach inicjatywa wzniesienia pomnika ofiarom Katynia była przez polityków postrzegana jako niepożądana i napotykała liczne bariery administracyjne oraz dyplomatyczne.

Kwestia lokalizacji monumentu wywołała poważne kontrowersje. Ostatecznie wybrano Cmentarz Gunnersbury jako rozwiązanie kompromisowe. Jak podkreślają historycy Bogusław i Michał Polakowie, miejsce to - „choć odległe od centrum, stało się ziemią świadectwa”.

Emigracyjna walka o pamięć

Formalnie działania na rzecz budowy pomnika zainicjowano w październiku 1971 roku, gdy powstał Komitet Budowy Pomnika Katyńskiego (Katyn Memorial Fund). Sama idea pojawiła się jednak kilka miesięcy wcześniej - anonimowo wysunął ją mjr Roman Królikowski. Była odpowiedzią na rosnącą liczbę inicjatyw upamiętniających zbrodnię katyńską, takich jak publikacje prasowe, filmy dokumentalne, międzynarodowe konferencje prasowe i parlamentarne debaty. W kwietniu 1971 roku w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie zorganizowano konferencję prasową, a w czerwcu - z inicjatywy lorda Barnby’ego - odbyła się debata w Izbie Lordów. BBC 2 wyemitowała film dokumentalny o Katyniu, a na łamach brytyjskiej prasy zaczęły ukazywać się artykuły demaskujące sowiecką odpowiedzialność za mord.

Komitet, który ukonstytuował się 18 października 1971 roku, miał silne wsparcie polityczne i społeczne. Na jego czele stanął lord Barnby, a wśród członków znaleźli się m.in. Airey Neave, sir Frederic Bennett, Winston Churchill (wnuk premiera), Edward du Cann, Toby Jessel, Raymond Fletcher, gen. Roy Bucher, sir Malby Crofton, sir John Sinclair, James Spicer, Frank Tomney, Alan Williams. Polonię reprezentowali m.in. gen. Stanisław Kopański, dr Zdzisław Stahl i Zygmunt Szadkowski. Patronat nad inicjatywą objęli prezydenci RP na uchodźstwie August Zaleski i Stanisław Ostrowski, ambasador Edward Raczyński (pełniący tę funkcję w Wielkiej Brytanii w latach 1934-1945), generałowie Ludwik Ząbkowski i Karol Ziemski, prezes Związku Narodowego Polskiego Alojzy Mazewski, mecenas Stefan Korboński oraz Stefan Kolańczyk.

Pomimo tak szerokiego poparcia projekt od początku napotykał na poważne przeszkody. Największym wyzwaniem był brak działki podlegającej jurysdykcji rządu RP na uchodźstwie, co zmuszało Komitet do ubiegania się o zgodę władz lokalnych. Początkowo planowano usytuować pomnik przy Brompton Oratory lub przy Kościele św. Łukasza w Kensington. Rada Miejska wyraziła zgodę, jednak Kościół Anglikański - powołując się na fakt, że teren był niegdyś cmentarzem - odmówił poparcia. Decyzja ta, jak zauważyła red. Katarzyna Bzowska, wynikała z zakulisowych rozgrywek politycznych i nacisków sowieckiej dyplomacji. Trybunał Diecezjalny, a następnie kanclerz diecezji, podtrzymali odmowę, zmuszając Komitet do poszukiwania innej lokalizacji.

Ostatecznie wybrano Cmentarz Gunnersbury w południowo-zachodnim Londynie - miejsce spoczynku wielu wybitnych przedstawicieli polskiej emigracji. Choć lokalizacja ta była peryferyjna i mniej reprezentacyjna, nadawała przedsięwzięciu wymiar symboliczny - stała się przestrzenią pamięci, świadectwa i cichego protestu wobec przemilczanej prawdy.

Zbiorowy wysiłek środowisk emigracyjnych oraz rodzin pomordowanych oficerów zaowocował zebraniem znacznych środków finansowych: ponad 10 tys. funtów w Wielkiej Brytanii i kolejne 11 tys. zebranych przez Komitet Katyński w Chicago. Wspierali go także przedstawiciele konsulatu amerykańskiego. Kluczową rolę w organizowaniu zbiórek, kampanii informacyjnej i medialnej odegrał Louis FitzGibbon - pisarz i były oficer Royal Navy, autor przełomowej publikacji „Katyn: A Crime Without Parallel” (1971). FitzGibbon dokumentował działania Komitetu, występował publicznie, przemawiał, fotografował, pisał artykuły - był niezmordowanym rzecznikiem sprawy katyńskiej.

Sprzeciw wobec budowy pomnika był silny - nie tylko ze strony Kościoła Anglikańskiego i części elit brytyjskich, lecz przede wszystkim ze strony Związku Sowieckiego. Sowiecka dyplomacja kilkakrotnie podejmowała działania zmierzające do zablokowania przedsięwzięcia. 15 kwietnia 1971 roku, 8 września 1972 roku i 2 marca 1973 roku skierowano noty dyplomatyczne (demarche) do władz brytyjskich, określając inicjatywę jako „kampanię antyradziecką” i „prowokację reakcjonistów”. Sowiecki ambasador zarzucał brytyjskim władzom „wypaczanie faktów historycznych” i przyzwolenie na „działania szkodliwe dla wzajemnych stosunków”. Po 1974 roku, kiedy władzę objął rząd laburzystowski, do protestów dołączył ambasador PRL w Londynie, Artur Starewicz, który ostrzegał, że pomnik „ma służyć zainicjowaniu uczuć antysowieckich wśród brytyjskiej opinii publicznej”.

Władze brytyjskie, prowadzące wówczas negocjacje handlowe z PRL i unikające drażliwych tematów mogących zakłócić relacje z blokiem wschodnim, nie udzieliły inicjatywie oficjalnego poparcia. Ostatecznie zgodziły się jedynie na kompromisowy napis - bez wskazania winnych, bez słowa „Rosja” i bez podania terytorium, na którym dokonano zbrodni. Ten brak wsparcia spotkał się z krytyką zarówno ze strony środowisk polonijnych, jak i brytyjskich oficerów - niektórzy z nich, mimo zakazu premiera Jamesa Callaghana, wystąpili na uroczystości odsłonięcia w mundurach, nie ponosząc żadnych konsekwencji.

Kamień węgielny pod pomnik położono 1 lipca 1976 roku, a uroczystość jego odsłonięcia odbyła się 18 września tego samego roku. W ceremonii uczestniczyło około ośmiu tysięcy osób, w tym przedstawiciele rządu RP na uchodźstwie, Kościołów chrześcijańskich, środowisk żydowskich, Polonii z całego świata oraz dyplomaci m.in. z USA, Brazylii, Kolumbii, Urugwaju, Liberii i Boliwii. Nieobecni byli natomiast reprezentanci zachodnioeuropejskich państw oraz rządu brytyjskiego. Minister obrony Roy Mason zaakceptował treść napisu, z którego usunięto wszelkie bezpośrednie odniesienia do ZSRR.

Zmiana nastąpiła dopiero po objęciu urzędu premiera przez Margaret Thatcher w 1979 roku. Od tego momentu przedstawiciele rządu brytyjskiego zaczęli uczestniczyć w dorocznych obchodach, pojawiła się również oficjalna asysta wojskowa. Po raz pierwszy pod pomnikiem wystąpiła wtedy Orkiestra Królewskich Huzarów Irlandzkich. Reakcje Moskwy były - jak można się było spodziewać - jednoznacznie negatywne.

Od początku było jasne, że inicjatywa budowy monumentu nie miała charakteru lokalnego. Wysiłek Polonii w Wielkiej Brytanii wspierali rodacy z całego świata - rodziny ofiar, weterani armii Andersa, środowiska kombatanckie, Kongres Polonii Amerykańskiej, Komitet Katyński w Chicago i wiele innych środowisk i organizacji. Pamięć o Katyniu - wypierana ze świadomości międzynarodowej, cenzurowana w PRL i przemilczana na Zachodzie - wymagała wspólnego aktu oporu. Budowa pomnika była więc nie tylko aktem pamięci, lecz także moralnym manifestem: wyrazem sprzeciwu wobec historycznego kłamstwa i symbolem determinacji polskiej emigracji.

Forma pomnika

Pomnik Katyński w Londynie ma 6,5 metra wysokości i wykonany jest z czarnego granitu. Jego forma jest prosta i monumentalna, składa się z trzech części: część centralna przedstawia stylizowanego orła białego, otoczonego wieńcem z drutu kolczastego. 

Poniżej umieszczono jednoznaczny napis: KATYŃ / 1940. Podkreślenie roku zbrodni miało znaczenie polityczne i symboliczne - był otwartym wskazaniem sprawców. Na podstawie monumentu znajdują się tablice z inskrypcjami w językach polskim i angielskim. Jedna z nich głosi:

„Pamięci 14 500 polskich jeńców wojennych, którzy w 1940 zniknęli z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, z czego 4500 zidentyfikowano później w masowych grobach w Katyniu w pobliżu Smoleńska".

11 listopada 1976 roku, dekretem prezydenta RP na uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego, na pomniku zawieszono Krzyż Orderu Virtuti Militari - najwyższe polskie odznaczenie wojskowe - jako symbol pośmiertnego uhonorowania pomordowanych. Tym samym monument stał się również symbolicznym miejscem pamięci narodowej i wojskowej.

W kwietniu 1990 roku, po oficjalnym przyznaniu się Związku Sowieckiego do odpowiedzialności za zbrodnię katyńską, na pomniku umieszczono dodatkową tablicę w języku angielskim:

„As finally admitted in April 1990 by the U.S.S.R. after 50 years of shameful denial of the truth”.

Źródła, publikacje i filmy

Zainteresowanie tematem Katynia i związanymi z nim formami pamięci, w tym londyńskim pomnikiem, miało swoje momenty intensyfikacji. Jeden z nich nastąpił już w 1971 roku, gdy brytyjska telewizja BBC wyemitowała film dokumentalny przypominający fakty dotyczące zbrodni oraz reakcje zachodnich rządów. Był to akt odwagi dziennikarskiej, który wywołał ożywioną debatę w Wielkiej Brytanii i zyskał rozgłos w środowiskach polonijnych. W kolejnych dekadach pojawiały się następne próby zmierzenia się z tym tematem - zwłaszcza po 1990 roku, kiedy ZSRR oficjalnie przyznał się do odpowiedzialności za masakrę.

Publikacja „Katyń 1940. O prawdę i sprawiedliwość. Pomnik katyński w Londynie” wydana w 1977 roku pod redakcją Stefana Soboniewskiego, pozostaje jednym z najważniejszych materiałów źródłowych poświęconych zarówno historii budowy Pomnika Katyńskiego na Cmentarzu Gunnersbury, jak i szerszemu kontekstowi recepcji zbrodni katyńskiej na Zachodzie. Zawiera wybór dokumentów, przemówień, tekstów prasowych, relacji uczestników uroczystości, a także fotografie dokumentujące kolejne etapy starań o upamiętnienie ofiar. Publikacja ta ma charakter nie tylko dokumentacyjny, lecz także symboliczny - powstała zaledwie rok po odsłonięciu monumentu, w warunkach politycznych, które wciąż nie pozwalały mówić o Katyniu otwarcie w przestrzeni oficjalnej.

Odrębny nurt stanowią publikacje wspomnieniowe i dokumentacyjne autorów szczególnie zaangażowanych w proces budowy pomnika. Na szczególną uwagę zasługuje książka Louisa FitzGibbona „The Katyn Memorial” (Londyn 1977), będąca rozwinięciem jego wcześniejszego dzieła „Katyn: A Crime Without Parallel”. FitzGibbon był nie tylko autorem, lecz także aktywnym uczestnikiem wydarzeń i sekretarzem Komitetu Budowy Pomnika. Przedstawił kulisy kampanii informacyjnej, reakcje mediów i środowisk politycznych oraz własne doświadczenia związane z walką o prawdę. Jego publikacje odbiły się szerokim echem nie tylko w Wielkiej Brytanii, lecz również w środowiskach polonijnych w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, stając się ważnym narzędziem upowszechniania wiedzy o zbrodni katyńskiej i potrzebie jej godnego upamiętnienia.

W 2013 roku, w tomie zbiorowym „Społeczeństwo - wojsko - polityka” wydanym z okazji jubileuszu prof. Adama Czesława Dobrońskiego, opublikowano tekst Bogusława i Michała Polaków pt. „Londyńskie losy pomnika katyńskiego 1971-1976”, będący naukowym szkicem przygotowawczym do ich późniejszych badań.

Warto także odnotować artykuł Tomasza Korbana „Sprawa budowy pomnika katyńskiego w Londynie w latach 1971-1979 w świetle polskich i brytyjskich źródeł dyplomatycznych”, opublikowany w „Dziejach Najnowszych” (2019, nr 4), który szczegółowo analizuje korespondencję dyplomatyczną oraz reakcje rządów w Londynie, Warszawie i Moskwie, pokazując złożoność mechanizmów wpływu i oporu wobec idei upamiętnienia.

W 2021 roku Bogusław i Michał Polakowie opublikowali na łamach „Saeculum Christianum” tekst „W cieniu wielkiej polityki. Londyńskie dzieje pomnika katyńskiego 1971-1979”. Artykuł ten, oparty na szerokiej kwerendzie archiwalnej oraz analizie dokumentów brytyjskich, sowieckich i polonijnych, rekonstruuje wnikliwie okoliczności powstania pomnika, wskazując na napięcia dyplomatyczne, zakulisowe działania władz PRL i ZSRR oraz reakcje opinii publicznej w Wielkiej Brytanii. Szczególne znaczenie ma ukazanie strategii wyciszania tematu Katynia przez rząd brytyjski, prowadzący wówczas politykę „geopolitycznego realizmu” wobec Związku Radzieckiego. Tekst Polaków przywraca też pamięci postaci zapomnianych działaczy i sojuszników sprawy katyńskiej na emigracji, poszerzając panoramę osób i środowisk zaangażowanych w walkę o prawdę.

Obecnie Pomnik Katyński w Londynie funkcjonuje nie tylko jako miejsce pamięci ofiar, ale także jako przestrzeń symboliczna, wokół której koncentruje się refleksja nad rolą prawdy historycznej w stosunkach międzynarodowych i pamięci zbiorowej. Regularne uroczystości rocznicowe, obecność przedstawicieli ambasad, kombatantów i rodzin ofiar świadczą o trwałości jego znaczenia. Monument, powstały w atmosferze politycznego sprzeciwu i cenzury, stał się dziś jednym z najważniejszych świadectw walki o prawdę - walki, która nie zakończyła się wraz z jego odsłonięciem, lecz toczy się nadal w sferze kultury, edukacji i społecznego dialogu.