Pomnik Katyński w Londynie, odsłonięty 18 września 1976 roku na cmentarzu Gunnersbury, był pierwszym na świecie trwałym upamiętnieniem ofiar zbrodni katyńskiej w przestrzeni publicznej. Jego historia to nie tylko opowieść o powstaniu monumentu, ale również o wieloletniej walce polskiej emigracji o prawdę historyczną, wbrew politycznym naciskom i zmowie milczenia.

Od momentu odkrycia masowych grobów w 1943 roku sprawa Katynia była dla brytyjskich władz niewygodna. Podczas wojny powstrzymywano się od krytyki ZSRR, sojusznika w walce z III Rzeszą, a po jej zakończeniu utrzymywano milczenie dla dobra stosunków dyplomatycznych. W tym kontekście inicjatywa budowy pomnika była dla polityków niepożądana, co przejawiało się w licznych przeszkodach administracyjnych i dyplomatycznych.

Wybór miejsca lokalizacji pomnika stał się przedmiotem kontrowersji. Początkowo planowano usytuować go przy Brompton Oratory lub kościele św. Łukasza, jednak sprzeciw Kościoła anglikańskiego i presja polityczna doprowadziły do wyboru cmentarza Gunnersbury jako kompromisowej lokalizacji. Jak zauważają historycy Bogusław i Michał Polakowie, lokalizacja ta „choć odległa od centrum, stała się ziemią świadectwa”.

Emigracyjna walka o pamięć
Formalnie działania na rzecz budowy pomnika upamiętniającego ofiary zbrodni katyńskiej w Londynie zainicjowano w październiku 1971 roku, kiedy to powstał Komitet Budowy Pomnika Katyńskiego (Katyn Memorial Fund). Jednak pierwsza idea wzniesienia takiego monumentu została zgłoszona już kilka miesięcy wcześniej, na wiosnę 1971 roku, anonimowo, przez mjr. Romana Królikowskiego. Była ona odpowiedzią na rosnącą liczbę inicjatyw upamiętniających zbrodnię katyńską, takich jak publikacje prasowe, filmy dokumentalne, międzynarodowe konferencje prasowe i parlamentarne debaty. W kwietniu tego samego roku w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie zorganizowano konferencję prasową, a w czerwcu - z inicjatywy lorda Barnby’ego - debatę w Izbie Lordów. BBC2 wyemitowała film dokumentalny o Katyniu, a na łamach brytyjskiej prasy zaczęły ukazywać się teksty ukazujące prawdę o zbrodni.

Komitet, który przyjął formalną postać 18 października 1971 roku, miał silne wsparcie polityczne i społeczne. Na jego czele stanął lord Barnby, a wśród członków znaleźli się m.in. Airey Neave, sir Frederic Bennett, Winston Churchill (wnuk premiera), Edward du Cann, Toby Jessel, Raymond Fletcher, gen. Roy Bucher, sir Malby Crofton, sir John Sinclair, James Spicer, Frank Tomney, Alan Williams oraz reprezentanci Polonii, w tym gen. Stanisław Kopański, dr Zdzisław Stahl i Zygmunt Szadkowski. Patronat nad inicjatywą objęli prezydenci RP na uchodźstwie August Zaleski i Stanisław Ostrowski, a także ambasador Edward Raczyński, generałowie Ludwik Ząbkowski i Karol Ziemski, prezes Alojzy Mazewski, mecenas Stefan Korboński i Stefan Kolańczyk.

Pomimo szerokiego poparcia, projekt od początku napotykał na poważne przeszkody. Jednym z największych wyzwań był brak działki znajdującej się pod jurysdykcją rządu RP na uchodźstwie, co oznaczało konieczność ubiegania się o zgodę lokalnych władz. Początkowo planowano postawić pomnik przy Brompton Oratory lub kościele św. Łukasza w dzielnicy Kensington. Rada Miejska wyraziła zgodę, lecz Kościół anglikański - powołując się na fakt, że teren był niegdyś cmentarzem - odmówił poparcia. Decyzja ta, jak podkreślała red. Katarzyna Bzowska, była wynikiem zakulisowych rozgrywek politycznych i nacisków sowieckiej dyplomacji. Trybunał Diecezjalny, a następnie kanclerz diecezji, podtrzymali tę decyzję, zmuszając Komitet do poszukiwania alternatywy.

Ostatecznie, po wielu staraniach, wskazano miejsce na cmentarzu Gunnersbury w południowo-zachodnim Londynie - miejscu spoczynku wielu wybitnych postaci polskiej emigracji, takich jak gen. Józef Haller, gen. Tadeusz Bór-Komorowski i prezes Tadeusz Bielecki. Choć lokalizacja była peryferyjna i mniej reprezentacyjna, miała charakter symboliczny - miała stać się przestrzenią pamięci, świadectwa i cichego protestu wobec przemilczanej prawdy.

Zbiorowy wysiłek środowisk emigracyjnych oraz rodzin pomordowanych oficerów zaowocował zebraniem znacznych środków finansowych: ponad 10 tys. funtów w Wielkiej Brytanii i kolejne 11 tys. zebranych przez Komitet Katyński w Chicago. Wspierali go także przedstawiciele konsulatu amerykańskiego. Kluczową rolę w organizowaniu zbiórek, kampanii informacyjnej i medialnej odegrał Louis FitzGibbon - pisarz i były oficer Royal Navy, autor przełomowej publikacji Katyn: A Crime Without Parallel (1971). FitzGibbon dokumentował działania Komitetu, występował publicznie, przemawiał, fotografował, pisał artykuły, był niezmordowanym rzecznikiem sprawy katyńskiej.

Sprzeciw wobec budowy pomnika był silny - nie tylko ze strony Kościoła anglikańskiego i części elit brytyjskich, ale przede wszystkim ze strony Związku Sowieckiego. Sowiecka dyplomacja kilkakrotnie podejmowała działania zmierzające do zablokowania przedsięwzięcia. 15 kwietnia 1971, 8 września 1972 i 2 marca 1973 skierowano noty dyplomatyczne (demarche) do władz brytyjskich, określając inicjatywę jako „kampanię antyradziecką” i „prowokację reakcjonistów”. Sowiecki ambasador zarzucał brytyjskim władzom „wypaczanie faktów historycznych” i przyzwolenie na „działania szkodliwe dla wzajemnych stosunków”. Po 1974 roku, kiedy władzę objął rząd laburzystowski, do protestów dołączył ambasador PRL w Londynie, Artur Starewicz, który ostrzegał, że pomnik „ma służyć zainicjowaniu uczuć antysowieckich wśród brytyjskiej opinii publicznej”.

Władze brytyjskie, prowadzące wówczas negocjacje handlowe z PRL i unikające drażliwych tematów mogących zakłócić relacje z blokiem wschodnim, nie udzieliły inicjatywie oficjalnego poparcia. Ostatecznie zgodziły się jedynie na kompromisowy napis - bez wskazania winnych, bez słowa „Rosja” i bez podania terytorium, na którym dokonano zbrodni. Ten brak wsparcia spotkał się z krytyką zarówno ze strony środowisk polonijnych, jak i brytyjskich oficerów - niektórzy z nich, mimo zakazu premiera Jamesa Callaghana, wystąpili na uroczystości w mundurach, nie ponosząc żadnych konsekwencji.

Kamień węgielny pod pomnik położono 1 lipca 1976 roku. Uroczystość odsłonięcia miała miejsce 18 września tego samego roku. W ceremonii uczestniczyło ok. 8 tysięcy osób, w tym przedstawiciele rządu RP na uchodźstwie, Kościołów chrześcijańskich, środowisk żydowskich, Polonii z całego świata oraz dyplomaci m.in. z USA, Brazylii, Kolumbii, Urugwaju, Liberii i Boliwii. Nieobecni byli reprezentanci zachodnioeuropejskich państw oraz rządu brytyjskiego. Minister obrony Roy Mason zaakceptował treść napisu, z którego wyeliminowano wszelkie bezpośrednie odniesienia do ZSRR.

Od samego początku było jasne, że inicjatywa nie miała charakteru lokalnego. Wysiłek Polonii w Wielkiej Brytanii wspierali rodacy z całego świata - rodziny ofiar, weterani armii Andersa, środowiska kombatanckie, Kongres Polonii Amerykańskiej, Komitet Katyński w Chicago i wiele innych. Pamięć o Katyniu - wypierana ze świadomości międzynarodowej, cenzurowana w PRL i przemilczana na Zachodzie - wymagała wspólnego aktu oporu. Budowa pomnika była więc nie tylko aktem pamięci, lecz także moralnym manifestem: wyrazem sprzeciwu wobec historycznego kłamstwa i symbolem determinacji społeczności polskiej emigracji.

Szczególną rolę w dokumentowaniu tych wydarzeń odegrała publikacja Katyń 1940. O prawdę i sprawiedliwość. Pomnik Katyński w Londynie, zawierająca zbiór źródeł, przemówień, materiałów prasowych, analiz i fotografii. Dla badaczy zbrodni katyńskiej i jej recepcji na Zachodzie pozostaje ona jednym z najważniejszych świadectw epoki.

Zmiana nastąpiła dopiero po objęciu urzędu premiera przez Margaret Thatcher w 1979 roku. Od tego czasu przedstawiciele rządu brytyjskiego zaczęli uczestniczyć w dorocznych obchodach, pojawiła się także oficjalna asysta wojskowa. Po raz pierwszy pod pomnikiem wystąpiła wtedy Orkiestra Królewskich Huzarów Irlandzkich. Reakcje Moskwy były - jak można się było spodziewać - jednoznacznie negatywne.

Forma pomnika
Pomnik Katyński w Londynie ma 6,5 metra wysokości i wykonany jest z czarnego granitu. Jego forma jest prosta i monumentalna, składa się z trzech części: część centralna przedstawia stylizowanego orła białego, otoczonego wieńcem z drutu kolczastego. 

Poniżej umieszczono   jednoznaczny napis: KATYŃ / 1940. Podkreślenier roku zbrodni miało znaczenie polityczne i symboliczne - był otwartym wskazaniem sprawców. Na podstawie monumentu znajdują się tablice z inskrypcjami w językach polskim i angielskim. Jedna z nich głosi:

„Pamięci 14 500 polskich jeńców wojennych, którzy w 1940 zniknęli z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, z czego 4500 zidentyfikowano później w masowych grobach w Katyniu w pobliżu Smoleńska.”

11 listopada 1976 roku, dekretem prezydenta RP na uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego, na pomniku zawieszono Krzyż Orderu Virtuti Militari - najwyższe odznaczenie wojskowe jako symbol pośmiertnego uhonorowania pomordowanych. Tym samym pomnik stał się również symbolicznym miejscem pamięci narodowej i wojskowej.

W kwietniu 1990 roku, po oficjalnym przyznaniu się Związku Sowieckiego do odpowiedzialności za zbrodnię katyńską, na pomniku umieszczono dodatkową tablicę w języku angielskim:

„As finally admitted in April 1990 by the U.S.S.R. after 50 years of shameful denial of the truth.”

Źródła, publikacje i filmy
Zainteresowanie tematem Katynia i związanymi z nim formami pamięci, w tym londyńskim pomnikiem, miało swoje momenty intensyfikacji. Jeden z nich nastąpił już w 1971 roku, gdy brytyjska telewizja BBC wyemitowała film dokumentalny przypominający fakty dotyczące zbrodni oraz reakcje zachodnich rządów. Był to akt odwagi dziennikarskiej, który wywołał ożywioną debatę w Wielkiej Brytanii i zyskał rozgłos w środowiskach polonijnych. Późniejsze dekady przynosiły kolejne próby zmierzenia się z tematem - szczególnie po roku 1990, gdy ZSRR oficjalnie przyznał się do odpowiedzialności za masakrę.

Publikacja „Katyń 1940. O prawdę i sprawiedliwość. Pomnik katyński w Londynie” wydana pod redakcją Stefana Sobolewskiego pozostaje jednym z najważniejszych materiałów źródłowych poświęconych zarówno historii budowy pomnika katyńskiego na cmentarzu Gunnersbury, jak i szerszemu kontekstowi recepcji Zbrodni Katyńskiej na Zachodzie. Zawiera wybór dokumentów, przemówień, tekstów prasowych, relacji uczestników uroczystości, a także zdjęcia dokumentujące kolejne etapy starań o upamiętnienie ofiar. Publikacja ta ma charakter nie tylko dokumentacyjny, ale i symboliczny - powstała w 1977 roku, zaledwie rok po odsłonięciu monumentu, w warunkach politycznych, które wciąż nie pozwalały mówić o Katyniu otwarcie w sferze oficjalnej.

Odrębny nurt tworzą publikacje wspomnieniowe i dokumentacyjne związane z osobami szczególnie zaangażowanymi w proces budowy pomnika. Szczególnie ważna jest książka Louisa FitzGibbona „The Katyn Memorial” (London 1977), będąca rozwinięciem jego wcześniejszego dzieła „Katyn: A Crime Without Parallel”. FitzGibbon, będący nie tylko autorem, lecz także aktywnym uczestnikiem wydarzeń i sekretarzem Komitetu Budowy Pomnika, przedstawia kulisy kampanii informacyjnej, reakcje mediów i środowisk politycznych oraz własne doświadczenia związane z walką o prawdę. Jego publikacje miały szeroki rezonans nie tylko w Wielkiej Brytanii, ale i wśród Polonii w USA i Kanadzie, stając się ważnym narzędziem upowszechniania wiedzy o zbrodni katyńskiej i potrzebie jej godnego upamiętnienia.

W 2013 roku, w tomie zbiorowym „Społeczeństwo - wojsko - polityka” wydanym z okazji jubileuszu prof. Adama Czesława Dobrońskiego, opublikowano tekst Bogusława i Michała Polaków pt. „Londyńskie losy pomnika katyńskiego 1971-1976”, będący naukowym szkicem przygotowawczym do ich późniejszych badań.

Warto także odnotować artykuł Tomasza Korbana „Sprawa budowy pomnika katyńskiego w Londynie w latach 1971-1979 w świetle polskich i brytyjskich źródeł dyplomatycznych”, opublikowany w „Dziejach Najnowszych” (2019, nr 4), który szczegółowo analizuje korespondencję dyplomatyczną oraz reakcje rządów w Londynie, Warszawie i Moskwie, pokazując złożoność mechanizmów wpływu i oporu wobec idei upamiętnienia.

Istotny wkład w badania nad tym zagadnieniem wnieśli również Bogusław i Michał Polakowie, autorzy tekstu „W cieniu wielkiej polityki. Londyńskie dzieje pomnika katyńskiego 1971-1979” (2021), opublikowanego na łamach „Saeculum Christianum”. Artykuł ten, oparty na szerokiej kwerendzie archiwalnej oraz analizie dokumentów brytyjskich, sowieckich i polonijnych, rekonstruuje wnikliwie okoliczności powstania pomnika, wskazując na napięcia dyplomatyczne, zakulisowe działania władz PRL i ZSRR oraz reakcje opinii publicznej w Wielkiej Brytanii. Szczególne znaczenie ma ukazanie strategii wyciszania tematu Katynia przez rząd brytyjski, prowadzący wówczas politykę „geopolitycznego realizmu” wobec Związku Radzieckiego. Tekst Polaków przywraca też pamięci postaci zapomnianych działaczy i sojuszników sprawy katyńskiej na emigracji, poszerzając tym samym panoramę zaangażowanych osób i środowisk.

Obecnie pomnik katyński w Londynie funkcjonuje nie tylko jako miejsce pamięci ofiar, ale także jako przestrzeń symboliczna, wokół której koncentruje się refleksja nad rolą prawdy historycznej w stosunkach międzynarodowych i pamięci zbiorowej. Regularne uroczystości rocznicowe, obecność przedstawicieli ambasad, kombatantów i rodzin ofiar świadczą o trwałości jego znaczenia. Pomnik, choć powstał w atmosferze politycznego sprzeciwu i cenzury, stał się dziś jednym z świadectw walki o prawdę - walki, która nie zakończyła się wraz z jego odsłonięciem, ale która trwa w sferze kultury, edukacji i społecznego dialogu.