W artykule opisane są prace Wita Stwosza, m.in. ołtarz Panny Maryi w Bambergu oraz – przede wszystkim – dzieła norymberskie, m.in. dokładnie opisana rzeźba w kościele św. Sebalda . Oprócz tego wspomniane są rzeźby w innych kaplicach w Norymberdze. (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1863, T:7, s. 245-6., za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego)

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Dzieła

Wita Stwosza

oznaczone monogramami

Artyści do końca piętnastego wieku rzadko umieszczali przy swoich dziełach nazwiska swoje, już to przez skromność artystyczną, już przez pokorę religijną. Zwłaszcza przy utworach przeznaczonych do kościołów kładziono tylko pewne przyjęte znaki, czyli monogramy, i z tej to przyczyny wiele imion dawniejszych znakomitych artystów ginęło zupełnie, a znanych tylko ze znaków nazwano organistami.

Jednym z tych artystów jest sławny Wit Stwosz, ur. w Krakowie 1147, zm. w Norymberdze 1533 r., znany z licznych prac swoich w Polsce, Węgrzech, Niemczech, a nawet i w Portugalii. Niektóre prace jego udowodnione są przez współczesne dokumenta, inne znawcy sami mu przyznali lub zaprzeczyli. Przy niektórych najautentyczniejszych dziełach jego, jak np. przy sławnym maryackim ołtarzu w Krakowie i przy wieńcu różanym ze Zwiastowaniem u św. Wawrzyńca w Norymberdze, nie znajduje się żadne oznaczenie ani podpis; przy innych znaleźć można monogramy jego. Dla rzadkości więc zamierzam wynotować tu znane mi dzieła jego oznaczone monogramami.

Najdokładniejszy monogram z podpisem mistrza znajduje się na znanym grobowcu króla Kazimierza Jagiellończyka w Krakowie, wykutym z czerwonego porfiru.

Dzieło to również jest znakomite co do utworu, jak i wykończenia artystycznego. Inne dzieło z podobnym znakiem i datą 1482, bez imienia artysty, odkrył niedawno znakomity badacz starożytności p. Józef Łepkowski. Jest to pomnik Zbigniewa Oleśnickiego w Gnieźnie. Z późniejszych dzieł Wita Stwosza w Niemczech wykonanych, odznacza się w kościele Panny Maryi w Bambergu ołtarz szafiasty gotycki ze skrzydłami, gdzie figury naturalnej wielkości, z drzewa bez malowania są umieszczone. W środkowej rzeźbie, wysokiej stóp 11, cali 9, a szerokiej stóp 9, cali 11, przedstawione jest uwielbienie pasterzy, na drzwiach zaś ołtarza: Ucieczka do Egiptu, adoracja św. Trzech Królów, narodzenie i ofiarowanie w świątyni. Na zworniku znajduje się rok 1523 i monogram.

Najliczniejsze dzieła Wita Stwosza znajdują się w Norymberdze i zdziwiłem się, że na żadnym dotąd ani napisu, ani znaku wynaleźć nie można było. Przypatrując się rzeźbie, znajdującej się w chórze kościoła św. Sebalda, zdawało mi się, że poznaję dzieło naszego artysty, lubo mnie zapewniano, że ta praca oddawna za arcydzieło Adama Krafta (ur. 1429, zm. 1507) uważaną była, a to według świadectwa współczesnego mu autora Jana Neudorfera. Jednakże przekonałem się, że się nie omyliłem, bo znalazłem nawet monogram Stwosza, dotąd nieznany w Norymberdze. Umieściłem tę wiadomość w organie muzeum archeologicznego w Norymberdze, które to moje odkrycie, po bliższym rozpatrzeniu się, potwierdzili uczeni badacze: dyrektor muzeum baron Aufses, Dr Ernest Forster i Dr A. Eue. Płaskorzeźba ta z ciosu, 15 stóp 12 cali szeroka, a 5 stóp 6 cali wysoka, w trzech oddziałach jedną całość stanowiąca, przedstawia wieczerzę Pańską, ogród oliwny i pocałunek Judasza. Tę ostatnią rzeźbę umieszczamy w załączonym drzeworycie. W niej z przodu dość wydatnie występuje postać zbrojnego rycerza w stroju wschodnim. Na pochwie jego karabeli jest napis fantastyczny, niby wschodni, na końcu którego znajduje się monogram tu umieszczony. Na dwóch rogach rzeźb znajdują się małe figury klęczące, wyobrażające fundatora tegoż dzieła z synami, żoną i córkami oraz herbem familijnym.

Rzeźba ta wmurowaną jest pod wielkim oknem malowanym r. 1515 dla margrabiów brandenburskich przez Wita Hirschvogla starszego, z postaciami tychże, a między niemi także Zofia, córka Kazimierza Jagiellończyka, zmarła 1513 r., małżonka Fryderyka brandenburskiego. Współczesny Neudorfer dokładnie miejscowość tego okna opisuje i wspomina także o wieczerzy Pańskiej A. Krafta w tym kościele, lecz w innym miejscu umieszczonej, więc zapewne nie o powyższych trzech rzeźbach razem połączonych, a z tych to może powodów mylnie je dotąd Kraftowi przypisywano. Tenże Neudorfer wspomina, że Wit Stwosz z Krakowa, przybyły do Norymbergi r. 1500, był rzeźbiarzem, sztycharzem i malarzem. Prace jego pędzla nie są nam znane; sztychy noszą monogramy, niektóre datowane są z r. 1492, w czasie pobytu jego w Krakowie. Przytaczam je dla rzadkości.

1. Kapitel gotycki ozdobny w liście, sztych mały.

2. Święta dziewica w całej postaci, z czółkiem, czyli koroną na głowie, trzymająca w ręku zapaloną gromnicę, sztych średniej wielkości.

3. Matka Boska z dziecięciem w całej postaci, trzymająca w prawym ręku jabłko - wielkość średnia.

4. Matka Boska siedząca pod baldachinem w oknie, sztych mały.

5. Ścięcie klęczącej św. Katarzyny, za nią stoi oprawca, z tyłu skała w kształcie bałwana i koło młyńskie, sztych mały.

6. Ścięcie klęczącego starca męczennika, z zawiązanymi oczyma, który ma plecy obnażone, sztych mały.

7. Cudzołożnica klęcząca przed Chrystusem, kompozycja większa, z dziesięciu figur złożona.

8. Maria całuje zwłoki Chrystusa, za nią św. Jan z koroną cierniową.

9. Maria w komnacie sklepionej szyje sukienkę dla dziecka u nóg jej siedzącego; w oknie św. Józef przewierca deskę, sztych większy.

10.Wskrzeszenie Łazarza, utwór z 14 figur, z przodu klęcząca kobieta, grabarz i rycerz, którego postawa i uzbrojenie zupełnie przypomina postać zbrojnego rycerza w rzeźbie wyżej opisanej.

Dziesięć tych rzadkich sztychów znajduje się w kosztownym zbiorze rycin w Monachium, a trzy ostatnie także w zbiorze drezdeńskim.

Na zakończenie opisu niektórych dzieł Stwosza wspomnieć muszę, że portret jego, z drzewa wyciosany i kolorowany, znajduje się w kaplicy cmentarza św. Jana w Norymberdze, przy wyobrażeniu zmartwychwstania Chrystusa; postać zaś u jednego wspornika pod wschodami organów w kościele św. Wawrzyńca tamże, w którym właśnie znajdują się najcelniejsze utwory Stwosza, zapewne przedstawia syna jego, Stanisława, rzeźbiarza, przybyłego z Krakowa r. 1527 do Norymbergi, gdzie ojcu pomagał i przed nim jeszcze umarł 1530 r. Portret ten z kamienia wyciosany, w pół postaci, z młotem w ręku, twarzy średniego wieku, typu polskiego, z wąsem dużym; czapka długa, na lewe ucho zwieszona, głowę mu pokrywa.