Tekst, opatrzony fotografią, opisujący ruiny zamku w Ostrogu leżącym nieopodal stacji kolei Kijowsko Brzeskiej. Ostróg miał być niegdyś rezydencją książąt Ostrogskich. Dawniej było to miasto handlowe, którego historia połączona z losami Sanguszków i Ostrogskich podana jest w dalszej części artykułu. Przypomniana jest także kwestia kolegium jezuickiego, w których złożono ciało Karola Chodkiewicza (Źródło: „Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany”, Warszawa 1910, nr 41, s. 3, 8-9, za: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Dwory, zamki i pałace. Ruiny zamku w Ostrogu

W odległości dwunastu wiorst od stacji kolei Kijowsko-Brzeskiej leży obecnie mieścina powiatowa Ostróg, niegdyś słynna rezydencja książąt Ostrogskich na Wołyniu. W XVI wieku znany był jako miasto handlowe, bardzo ożywione; posiadał nawet w tym czasie głośną drukarnię, założoną przez Konstantego Ostrogskiego, wojewodę kijowskiego, syna znanego w dziejach hetmana litewskiego. W drukarni tej w r. 1551 drukarz Iwan Fiedorow, diakon, wygnany z Moskwy, wytłoczył pierwszą Biblię w języku starosłowiańskim. Już w XV w. na wyniosłym wzgórzu wznosił się w Ostrogu obronny zamek z cerkwią, zbudowaną przez Wasyla Fiedorowicza Ostrogskiego w r. 1448; jeszcze przed kilkunastu laty sterczały piękne jej ruiny, jak to widać na załączonym rysunku; obecnie na ich miejscu wzniesiono cerkiew, zatarłszy w ten sposób wszelki ślad ciekawego zabytku przeszłości, o której świadczy jednak ocalała dotychczas olbrzymia baszta, resztka dawnych fortyfikacji nieistniejącego już dziś zamku. 

A zamek ów, siedziba książąt Ostrogskich, miał ciekawą kartę w historii, rzucającą doskonałe światło na charakter ludzi i ich stosunki wzajemne z połowy XVI w. Na zamku mieszkała wówczas księżna Beata, wdowa po księciu Eliaszu Ostrogskim, z córką swą Halszką (Elżbietą), o której rękę ubiegał się głośny swojego czasu awanturnik, książę Dymitr Sanguszko. Matka i córka zarówno nie sprzyjały mu i broniły się, jak mogły, przed jego natarczywymi zabiegami, ale Sanguszko miał silnego poplecznika w osobie księcia Wasyla Ostrogskiego, brata zmarłego księcia Eliasza. 

Gdy małżonka Beata zasłaniała się przed nimi tym, że nie może rozporządzać ręką córki, której głównym opiekunem z woli nieżyjącego ojca jest sam król Zygmunt August, wówczas książę Wasyl, widząc, że wszelkie z jego strony namowy i nalegania, aby przełamać upór matki, nic nie odnoszą skutku, ucieka się do radykalniejszego środka: oto pewnego dnia wpada razem z księciem Dymitrem do zamku ostrogskiego na czele kilkudziesięciu uzbrojonych kozaków dworskich, a położywszy w bramie trupem kilka osób ze służby księżnej, opanowuje zamek i wydaje go na łup swoim kozakom. 

„A gdy już - pisze współczesny temu głośnemu wówczas na całą Polskę gwałtowi Łukasz Górnicki - na krwi niewinnych ludzi stępili kozacy kable swoje, gdy nie nasyceni okrucieństwem, ale zmordowani pracą, dalej rąbać ani strzelać nie mogli, rozkazał książę Wasyl z księciem Dymitrem, aby im klucze od bram i od innych wszystkich gmachów oddane były. Co gdy się stało, każą obyczaj kozacy zastosowali w plądrowaniu, którym i w morderstwie się popisali”. 

Po dokonanym rabunku obaj panowie stanęli przed przerażoną księżną Beatą i w długiej, wykwintnej, pełnej krasomówczych zwrotów przemowie prosili ją o oddanie ręki córki księciu Dymitrowi, a następnie, gdy słowa nie odnosiły pożądanego skutku, zawołał książę Wasyl popa, któremu kazał natychmiast dać ślub. Gdy jednakże sprowadzony kapłan oświadczył, że ślubu dać nie może, ponieważ zgody panny nie widzi, i radził zaczekać do dnia następnego, wówczas książę Wasyl odrzekł: 

„Nie do rady cię tu, księże, wezwano, ale iżbyś czynił, coć każą, a nie będziesz chciał, tedy oto ta buława przypędzi ci wolę”. „Kapłan nieborak - mówi dalej Górnicki - widząc nie jedno na księżnę, ale i na się gwałt, jął mówić znowu słowa do małżeństwa należne, a miasto panny stryj książę Wasyl, prosto jako przy chrzcie bywa, odpowiadał. Pannie rękę wzięto i stułą związano, przez który wszystek czas księżna młodsza, Bogu i ludziom się oświadczając, wołała, że się jej bezprawie a wielki gwałt dzieje”. 

Sprawa, stąd wynikła, oparła się o sąd królewski, który skazał Dymitra na infamię i rozesłał uniwersały, aby go pojmać; wówczas skazany uciekł do Czech, gdzie go dopędził Zborowski, kasztelan kaliski, i zamordował. Halszka zaś w obłąkaniu smutne zakończyła życie. Była w Ostrogu do niedawna jeszcze i druga piękna pamiątka przeszłości: potężne mury kolegium jezuickiego, założonego przez Annę Chodkiewiczową, żonę Karola. 

Właśnie w podziemiach kościoła jezuitów przy owym kolegium złożono zwłoki jego, przewiezione z Kamieńca Podolskiego w 14 miesięcy po zgonie bohatera pod Chocimiem. Obok męża spoczęło tam również i ciało jego żony, fundatorki kolegium i kościoła. Przy tym kolegium była szkoła z konwiktem dla młodzieży; po zniesieniu zakonu jezuitów w r. 1772 szkołę dalej prowadzili księża bazylianie, jednakże po trzecim rozbiorze zamknięto ją i oddano wszystkie budynki kolegium duchowieństwu prawosławnemu. 

Od r. 1820, gdy straszny pożar zniszczył te mury, stały resztki ich bez żadnej opieki, coraz bardziej znikając, rozbierane barbarzyńsko przez miejscowych mieszkańców; wreszcie w r. 1903 wydobywano już tylko ostatki fundamentów z ziemi.