Pomysłodawcą, fundatorem i realizatorem idei powołania Teatru Skabkowskiego był hrabia Stanisław Skarbek (1780-–1848) – jeden z najbogatszych ludzi w Galicji. Pochodził ze starego szlacheckiego rodu pieczętującego się herbem Abdank. Osierocony w dzieciństwie, wraz z bratem trafił pod opiekę ciotki – Julianny ze Skarbków Rzewuskiej, żony Franciszka Rzewuskiego, marszałka nadwornego koronnego i szambelana króla Augusta III. Nad wychowaniem chłopców czuwał także mąż ich drugiej ciotki, Brygidy, Tadeusz Skrzetuski. Po osiągnięciu pełnoletności hrabia Skarbek odziedziczył spadek po dziadku, a następnie po ciotce Juliannie, a że okazał się człowiekiem niezwykle zdolnym i obdarzonym talentem do interesów, z czasem znacznie powiększył rodowy majątek.  

Skarbek był człowiekiem nietuzinkowym i ekscentrycznym, czym zjednał sobie wielu wrogów. Gdy inni przedsiębiorcy skupiali się na pomnażaniu rodowych majątków, on z zapałem grał na giełdzie, zaciągał potężne pożyczki i kredyty, dzierżawił obiekty handlowe, kupował nieruchomości, ziemię, maszyny i samochody. Otwierał w swoich dobrach młyny, tartaki, browary i gorzelnie, hodował bydło, które sprzedawał na jarmarkach w Przemyślu, Wiedniu i Ołomuńcu. Wbrew tradycji szlacheckiej wstąpił do cechu handlarzy wołów, a następnie sam prowadził bydło na jarmarki ku zgrozie galicyjskiej szlachty. Od wiedeńskiego magistratu uzyskał koncesję na prowadzenie własnej rzeźni w tym mieście i nie przejmował się ani strajkiem miejscowych rzeźników, ani komentarzami ze strony tych, którzy uważali jego działalność za niegodną szlachcica. Budował drogi, został największym dostawcą paliwa dla Lwowa. Gdy odkrył w swoich dobrach złoża rudy żelaznej, wybudował natychmiast fabryki i rozpoczął produkcję narzędzi rolniczych, wystarawszy się o monopol na terenie Galicji. Długo walczył także o realizację utopijnej według wielu idei budowy kanału łączącego Bałtyk z Morzem Czarnym. Majątek Skarbka szacowano na ponad 2,5 mln złotych reńskich, był właścicielem m.in. trzech miasteczek oraz prawie 40 wsi z majątkami, ziemią, hutami, kopalniami i żupami, a także wielu fabryk, placówek handlowych i instytucji. Dziełem jego życia stała się jednak budowa jednego z największych teatrów w Europie Wschodniej oraz założenie zakładu dla ubogich i sierot, w co włożył cały swój wysiłek i ogromny majątek.  

Na początku 1818 roku hrabia zwrócił się do rządu austriackiego z prośbą o pozwolenie na budowę we Lwowie teatru na wzór placówek wiedeńskich. Pomysł ten poparł dyrektor niemieckiego teatru we Lwowie – Franciszek Henryk Bulla i przedstawił gubernatorowi –- Franciszkowi Hauerowi dnia 13 września 1818 roku. W styczniu 1819 roku Skarbek udał się z tą sprawą do samego cesarza Franciszka, lecz nie udało mu się dopiąć celu. Dopiero jesienią 1835 roku ostatecznie otrzymał pozwolenie. Autorami projektu teatru byli Jan Salzmann i Ludwig Pichl. Salzmanna, który pochodził z Wiednia, gdzie ukończył politechnikę oraz Akademię Sztuk Pięknych, uważa się za twórcę charakterystycznych dla zabudowy miejskiej Lwowa pierwszej połowy XIX wieku kamienic biedermeierowskich. Kierował on również realizacją pałacu arcybiskupiego we Lwowie (1844), był współautorem i realizatorem planów teatru. Pierwotny projekt opracował wiosną 1834 roku na polecenie ówczesnego gubernatora Galicji, arcyksięcia Fedrynanda d’Este, znany wiedeński architekt pochodzenia włoskiego, Ludwig (właśc. Alois) Pichl, który miał na koncie m.in. przebudowę dolnoaustriackiego gmachu stanowego – Palais Niederösterreich przy Herrengasse 1313.  

Miasto przekazało na budowę parcelę na terenie Niskiego Zamku i zezwoliło na wykorzystanie do budowy materiałów z miejskiej cegielni. Budową miał kierować Salzmann, którego Skarbek wysłał wcześniej wraz z autorem dekoracji Pohlmanem do Francji, Holandii i Belgii, by tam podpatrzył nowinki technologiczne. Gmach wzniesiono na miejscu dawnych bastionów, na bagnistych gruntach, toteż spoczywa na 16 tysiącach bali dębowych zwiezionych z majątków hrabiego. Sześćdziesięcioletni wówczas Skarbek osobiście nadzorował realizację budowy, o czym czytamy w wydanym w 1889 roku opracowaniu Teatr Polski we Lwowie autorstwa Stanisława Pepłowskiego: 

„Budowa teatru trwała bez przerwy przez zimę 1840 r. i zajmowała uwagę wszystkich. Z rozległych dóbr Skarbka długie szeregi fur chłopskich zwoziły materjały na budulec, cegłę, wapno, kamień. On sam od rana do nocy ciągle był na placu budowy, sam cieślom gwoździe wydawał, sam robotników wypłacał.” 

Popularna legenda głosiła, że Skarbek dał mieszkańcom Lwowa wybór: uregulowanie rzeki albo ufundowanie teatru, a rozmiłowani w sztuce lwowianie wybrali teatr. Prawda jest raczej bardziej przyziemna – hrabia ze swoim zmysłem do interesów z pewnością widział w budowie teatru dochodowy interes. Jakkolwiek było, budowa teatru nie spotkała się z powszechnym entuzjazmem mieszkańców. Polacy widzieli w inwestycji narzędzie planowanej germanizacji, a Austriacy protestowali przeciwko powierzeniu budowy teatru polskiemu inwestorowi, aby ten wystawiał w nim polskie sztuki. W jednym z listów protestacyjnych czytamy: 

„Jak można powierzać tak osławionemu szalbiercy, jak Skarbek, który ma w sądach ponad 50 procesów, budowę olbrzymiego gmachu [...] Jak można zachować obojętność wobec warunków kontraktu, orzekających, że przedsiębiorcy jest wolno dawać tylko polskie przedstawienia, a nie niemieckie?”  

Mimo wszelkich przeciwności Teatr Skarbkowski został ukończony. Klasycystyczny gmach wzorowany na teatrze monachijskim był najokazalszym i największym tego typu budynkiem w Europie Wschodniej, z widownią, która mogła pomieścić 1460 osób. Wspaniały żyrandol i lampiony olejne sprowadzono z wiedeńskiej fabryki Demutha, zaś dekoracje wykonał Fryderyk Pohlmann. Hrabia zaciągnął pożyczkę w wysokości 80 tys. złotych na wykończenie wnętrz i wyposażenie. W gmachu miał się mieścić dodatkowo hotel z około 300 pokojami, a także biura, sklepy, kawiarnie czy sale konferencyjne. Znajdowały się w nim również kwatery prywatne, w których mieszkali m.in. Artur Grottger czy Juliusz Kossak. W latach 1861-1880 sala redutowa służyła także obradom galicyjskiego Sejmu Krajowego. 

Na mocy przywileju udzielonego Skarbkowi teatr przez cztery dni w tygodniu miał wystawiać sztuki w języku niemieckim (razem 208 rocznie), zaś w pozostałe dni uchodzące za „gorsze” –- poniedziałki, środy i piątki – można było wystawiać przedstawienia polskie, francuskie i włoskie. Jak nietrudno się domyślić, w „lepsze” dni widownia świeciła pustkami. Dopiero po 1871 roku, wraz z uzyskaniem autonomii galicyjskiej, teatr został przejęty przez polski zespół. Rok później w teatrze powstała jedyna na terenie Galicji scena opery i operetki. Uroczystości otwarcia Teatru Skarbkowskiego towarzyszyło wystawne przyjęcie połączone ze zwiedzaniem niezwykle okazałego budynku. Jak donosiła „Gazeta Lwowska” z dnia 31 marca 1842 roku: „[…] podczas gdy się zasłona podnosi, podciągają i lampion w środku wiszący, aby amfiteatr był w cieniu, przez co dla widzów lepiej scena się wybija”. Narzekano jednak na dokuczliwe przeciągi oraz brak foyer dla publiczności. 

Rozpoczęcie działalności inaugurowała niemiecka sztuka Franza Grillparzera Życie snem, zaś dzień później, 29 marca 1842 roku, wystawiono Śluby panieńskie Aleksandra Fredry, dla którego Teatr Skarbkowski miał stać się miał domem artystycznym i to mimo faktu, że poślubił hrabinę Skarbkową. Warto tu dodać, że małżeństwo Skarbków było nieudane od samego początku, gdy piętnastoletnią Zofię wydano za starszego o prawie 20 lat Stanisława. Zamężna od trzech lat hrabina i Aleksander Fredro poznali się we Lwowie w 1817 roku – była to miłość od pierwszego wejrzenia, zakochani mogli się ostatecznie połączyć dopiero po jedenastu latach jej starań o rozwód. Co ciekawe, w 1818 roku 25-letni wówczas, zakochany po uszy Fredro napisał pierwszą ważną komedię w swoim dorobku zatytułowaną Pan Geldhab. Historia opowiada o perypetiach młodego szlachcica, który stara się o rękę córki tytułowego bogacza – Flory, który z kolei chce ją wydać za zubożałego księcia.  

Lwowska scena teatralna słynęła w czasach Teatru Skarbkowskiego z głośnych premier i wielkich dziełń polskich twórców. Wystawiano tam sztuki Słowackiego, Mickiewicza, Krasińskiego, Zapolskiej czy Korzeniowskiego a także dramaty Szekspira i Schillera. Stanisław Skarbek do 1848 roku sam pełnił funkcję dyrektora, zatrudniał aktorów i reżyserów, dobierał repertuar. Sporządził obszerny kodeks dla aktorów pt. Prawa dla teatru polskiego we Lwowie, założył także „Fundusz emerytalny aktorów, aktorek, suflera i reżysera teatru polskiego we Lwowie”. Nie oznacza to, że współpraca między nim a trupą teatralną zawsze przechodziła bezkonfliktowo – pewnego razu na przykład nie odnowił kontraktu z dotychczasowym zespołem aktorskim. Ugiął się dopiero pod naciskiem opinii publicznej. Innym razem z tylko sobie znanych powodów zabronił nieuczestniczącym w przedstawieniu artystom bezpłatnego wstępu do teatru w charakterze widzów. To rozporządzenie wywołało ogólne oburzenie wśród artystów i obiło się głośnym echem w prasie wiedeńskiej.  

Po śmierci Skarbka teatrem kierowali m.in. Jan Nepomucen Nowakowski i Witalis Smochowski (1857-64), Jan Dobrzański (1875-81 oraz 1883-86), Adam Miłaszewski (1864-72 oraz 1881-83), Zygmunt Przybylski (1894-96). Nowakowski i Smochowski w „Gazecie Lwowskiej” z 7 sierpnia 1857 roku zamieścili następującą informację: 

„Przedsiębierstwo i zarząd sceny polskiej we Lwowie powierzone zostały przez admiaistracyę zakłada hrabiego Skarbka nam obudwom. Pragniemy rozwinąć sztukę sceniczną we wszystkich jej gałęziach. Będziemy się więc starali zgromadzać około siebie zaakomitsze talenta. Również zamiarem naszym jest młodzież obojej płci przyzwoitego wychowania i prowadzenia się, czującą w sobie zamiłowanie do sztuki dramatycznej, i posiadającą przygotowawczą do tego zawodu oświatę, przyjmować do Towarzystwa scenicznego, i wszelkich dokładać starań do jej artystycznego i umysłowego wykształcenia”. 

Z kolei dzięki staraniom Jana Dobrzańskiego powstała scena opery i operetki, jedyna w Galicji, na której po raz pierwszy na ziemiach polskich wykonano napisaną w 1848 roku operę Lohengrin Ryszarda Wagnera (dnia 21 kwietnia 1877 roku). Ostatnim dyrektorem Teatru Skarbkowskiego był Ludwik Heller (1896-99), który zorganizował w listopadzie 1902 roku Filharmonię Lwowską w przebudowanym na ten cel gmachu Teatru Skarbkowskiego. Była wówczas druga na ziemiach polskich po warszawskiej, a jej orkiestrą dyrygowali m.in. Gustav Mahler i Richard Strauss. Z koncertami wystąpili tam m.in. Ferenc Liszt i Niccolò Paganini.  

Skarbek oddał budynek teatru miastu w bezpłatne użytkowanie na pięćdziesiąt lat. Po tym czasie, 28 marca 1892 r. czynsz za użytkowanie teatru miał wynosić 17 tysięcy złotych reńskich rocznie, co było sporą sumą. Także inne podmioty wynajmujące pomieszczenia teatralne płaciły czynsz na rzecz fundacji założonej przez hrabiego. Dochody miały zostać przekazane na rzecz placówki dla potrzebujących, wówczas znajdującej się w realizacji. Hrabia umieścił ten warunek w testamencie: 

„Teatr w mieście Lwowie przezemnie wybudowany […] zapisany ze wszystkiemi do niego należącemi zabudowaniami i całem urządzeniem – poświęcam niniejszem na utrzymanie mającego się w Drohowyżu założyć domu ubogich i sierót”. 

Po pięćdziesięciu latach, gdy miasto musiało zacząć płacić czynsz za korzystanie z budynku, teatr podupadał i nie przynosił zysków. Ostatecznie władze Lwowa postanowiły zbudować nowy, nowocześniejszy gmach teatru miejskiego, który wzniesiono w latach 1898-1900 pod nazwą Teatru Wielkiego.  

W numerze 37 czasopisma „Kraj” z 1900 roku czytamy następujące podsumowanie działalności Teatru Skarbkowskiego i jego znaczenia: 

„Nie było głośniejszego artysty w Polsce, któryby nie przeszedł przez scenę skarbkowską. [...] Całe pokolenia sceniczne przeszły przez ten amfiteatr, tak samo, jak całe pokolenia widzów. [...] Dwadzieścia dwa tysiące przedstawień dano w tych murach. Złożyli się na nie autorowie wszystkich narodowości i wieków od Calderona do Sudermana, od Kochanowskiego do Kasprowicza. Zmienne losy przeżywał teatr Skarbka. Było tak, że odwoływano przedstawienia dla braku widzów, bywały miesiącami całymi pustki, dezorganizacja i upadek, był nawet dwutygodniowy strejk aktorów i był okres takiego rozkwitu (1875-1881) za Dobrzańskich, że teatr ten doborem sztuk i sił artystycznych mógł ubiegać się o lepsze z pierwszorzędnymi scenami w Europie.” 

Teatr Skarbka przez pół wieku odgrywał ogromne znaczenie w życiu społeczno-kulturalnym miasta. Był miejscem wielkich debiutów, ciekawych premier, na jego scenie ścierała się tradycja i nowatorskie trendy. Stał się symbolem trwania sztuki narodowej w okresie zaborów.  

Stanisław Skarbek nie doczekał zakończenia działalności swojego teatru, gdyż zmarł w 1848 r. Tak upamiętnił go „Kurier Lwowski” po wielu latach, we wspomnieniu z dnia 8 maja 1888 roku: 

„Stanisław podzielił […] los ludzi genjalnych, narażajacych się na obojętność, sarkazm i ostracyzm, składającej się z ludzi pospolitych większości, która nie zwracając uwagi na samodzielną twórczość geniuszów, widzi tylko sprzeczność ich postępowania z przyjętemi ogólnemi zasadami”. 

Do roku 1940 w hallu teatru znajdowało się popiersie Skarbka dłuta Parysa Filippiego, usunięte przez Rosjan. Dopiero w 1997 roku w foyer gmachu przywrócono wizerunek fundatora w formie medalionu wykonanego przez Dmytra Krwawycza. W zabudowaniach, które mieściły kolejno teatr, filharmonię i kino, działa obecnie Ukraiński Teatr Dramatyczny im. Marii Zańkowećkiej. 

Lokalizacja: Aleja Wolności 26, Lwów, Ukraina