Twierdza Szlisselburska, zwana Orzeszkiem, położona jest na niewielkiej wysepce u wypływu Newy z jeziora Ładoga (70 km na wschód od Sankt Petersburga). Ponura forteca o 700-letniej historii od średniowiecza broniła północno-zachodnich rubieży Rosji. Z czasem car Piotr I przekształcił ją w ciężkie, okrutne więzienie dla „najgroźniejszych zbrodniarzy stanu”. Nieludzkie warunki, przenikliwe zimno, wilgoć, długotrwała izolacja od świata zewnętrznego sprawiały, że mało kto dożywał końca wyroku. Tortury Szlisselburga doświadczył także niejeden Polak.

Carskie więzienie polityczne

W końcu XVIII w. Twierdza Szlisselburska całkowicie straciła znaczenie obronne i stała się więzieniem politycznym, w którym gnębiono przeciwników carskiego samodzierżawia. Wzniesiono wówczas pierwszy specjalny budynek więzienny - „sekretny dom”. To tzw. stare więzienie powstało w cytadeli oddzielonej od fortecznego dziedzińca wysokimi kamiennymi murami. Wewnątrz biegł korytarz, po obu jego stronach znajdowało się dziesięć ciasnych, wilgotnych cel. W oknach miały matowe szyby i żelazne kraty. W 1870 r., kiedy ostatnim już więźniem „sekretnego domu” był Polak, Bronisław Szwarce (1834–1904), władze carskie podjęły decyzję o zamknięciu więzienia. Wkrótce jednak wzrosły nastroje antycarskie. Powstanie rewolucyjnej organizacji narodowolców (Narodna Wola) i zabójstwo Aleksandra II (1881) skłoniły władze carskie do przywrócenia Twierdzy Szlisselburskiej funkcji jednego z głównych więzień politycznych rosyjskiego imperium. W 1884 r. została ona powiększona o tzw. nowe więzienie, piętrowy budynek z 40 niewielkimi pojedynczymi celami.

Szlisselburskie więzienie przestało istnieć po rewolucji lutowej 1917 r. W końcu lat 20. XX w. zostało przekształcone w obiekt muzealny. Podczas blokady Leningradu, która rozpoczęła się we wrześniu 1941 r., twierdza znalazła się na pierwszej linii frontu. Broniła się przez blisko 500 dni. Muzeum otwarto ponownie w 1965 r. jako filię Państwowego Muzeum Historii Petersburga (Twierdza Pietropawłowska). Dawne budowle, po zniszczeniach wojennych, poddano gruntownym pracom remontowym i rekonstrukcyjnym.

Polacy - więźniowie Szlisselburga

Twierdza Szlisselburska była miejscem długotrwałej kaźni wielu Polaków - działaczy niepodległościowych i spiskowców. Z twierdzą wiążą się tragiczne losy Waleriana Łukasińskiego (1786–1868), który - uznany za jednego z głównych ideowych inspiratorów powstania listopadowego - w carskich więzieniach spędził 46 lat, z tego 37 lat w kazamatach Szlisselburga. W styczniu 1831 r. osadzony został w „sekretnym domu”. Wobec więźnia zastosowano najsroższy reżim, zamknięto go na przeszło 30 lat w pomieszczeniu niskim i ciemnym, bez podłogi. Odcięto od świata i ludzi. Przedsięwzięto nadzwyczajne środki ostrożności. Dopiero w 1862 r. jego los się nieco polepszył. Przeniesiono go do celi widnej i względnie suchej. Dostał trochę książek, gazet, przybory do pisania. W 1863 r. zaczął spisywać pamiętnik („Pamiętnik”, PWN, Warszawa, 1960). Pod koniec życia umożliwiono mu ograniczony kontakt ze światem zewnętrznym, proponowano nawet przeniesienie do miasta. Łukasiński jednak odmówił, nie był już zdolny do samodzielnego życia. Zmarł w Szlisselburgu w 1868 r.

W twierdzy ponad 7 lat spędził Bronisław Szwarce, inżynier na Kolei Warszawsko-Petersburskiej, publicysta, jeden z czołowych działaczy lewicy „czerwonych” i członek władz naczelnych Centralnego Komitetu Narodowego. Został aresztowany przez władze carskie na miesiąc przed wybuchem powstania styczniowego. Karę śmierci zamieniono mu na bezterminową katorgę i osadzono w Szlisselburgu. Chyba jako jedyny z więźniów twierdzy wsławił się szaleńczą próbą ucieczki. Ukarano go zaostrzeniem więziennego reżimu. Szwarce jest autorem wspomnień: „Siedm lat w Szlyselburgu” (Lwów 1893).

Na 18 i pół roku do Szlisselburga trafił późniejszy fizyk i geolog Józef Łukaszewicz (1863–1928), który jako student Uniwersytetu Petersburskiego zaangażował się w organizację zamachu na cara Aleksandra III. Spisek wykryto, w marcu 1887 r. Łukaszewicz został aresztowany i skazany na śmierć. Uwzględniono jego prośbę o łaskę i wyrok zamieniono na bezterminową katorgę.

Nowe więzienie było miejscem odbywania kary Ludwika Waryńskiego (1856–1889), ideologa i działacza socjalistycznego, skazanego w procesie partii Proletariat na 16 lat katorgi. Zmarł w Szlisselburgu, gdy miał 33 lata, z czego niemal 7 lat spędził w więzieniach. Wiadomość o śmierci Waryńskiego przekazał rodzinie po kilku latach Ludwik Janowicz (1858–1902), także proletariatczyk, który po aresztowaniu Waryńskiego krótko kierował partią. Podzielił los towarzysza, znalazł się w Szlisselburgu, gdzie przebywał 10 lat.

W nowym więzieniu osadzono również Ludwika Kobylańskiego (1857–1886), działacza rewolucjonistę, współpracującego z Waryńskim. Za przynależność do Narodnej Woli i współudział w przygotowaniach zamachu na cara został skazany na utratę praw i 20 lat katorgi. Po dwóch latach w Szlisselburgu zmarł na gruźlicę. Wśród Polaków osadzonych w Twierdzy Szlisselburskiej było także 16 działaczy PPS, więzionych w latach 1907–1917, w tym Kazimierz Pużak (1883–1950) i Wincenty Jastrzębski (1885–1977).

Znaki pamięci w Szlisselburgu

Ofiary Szlisselburga zostały upamiętnione w dawnej twierdzy. Nazwiska Ludwika Kobylańskiego i Ludwika Waryńskiego wyryto na niewielkim pomniku stojącym na skraju wyspy, za murami obronnymi. W 1998 r., dzięki współpracy Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Konsulatu Generalnego RP w Sankt Petersburgu, na murze cytadeli, naprzeciw „sekretnego domu” została wmurowana trójdzielna tablica z czarnego granitu poświęcona „Polakom - więźniom Szlisselburga”. Wyryto na niej centralnie krzyż z XIX-wiecznym orłem, po bokach - w dwóch językach cytat z „Pamiętnika” Waleriana Łukasińskiego i osiem nazwisk najbardziej znanych polskich więźniów. Odsłonięcia i poświęcenia tablicy dokonał abp Tadeusz Kondrusiewicz, głowa Kościoła katolickiego w europejskiej części Rosji.

Po agresji rosyjskiej przeciw Ukrainie, na fali podobnych aktów dewastacji, 6 lipca 2023 r. tablica została zdemontowana. W jej miejscu pojawiła się tabliczka z napisem: „Obiekt w konserwacji”. Los płyty nie jest znany.