W tekście opisane są dwa zabytki Jurborga – dawna synagoga z XVIII wieku, zbudowana dzięki miejscowemu kupcowi Ickowi Taube. Wspomniana jest ona już w encyklopedii Glogera. Oprócz tego wspominany jest także stary dworek. Dalej następuje dokładny opis budynku (Źródło: „Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany”, Warszawa 1910, nr 33, s. 6-7, za: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Dwa zabytki Jurborga. 

Podjeżdżając statkiem parowym po Niemnie od strony Kowna do Jurborga, z dala już, bo o parę wiorst, można dostrzec dominującą prawie nad miasteczkiem niezwykle oryginalną budowlę, przypominającą w ogólnych konturach jakąś chińską lub mandżurską pagodę. 

Jest to dawna synagoga sięgająca połowy XVIII wieku, zbudowana, jak głoszą napisy hebrajskie we wnętrzu, kosztem i staraniem miejscowego kupca Idea Taube około 1759 roku. Patrząc na tę wielce charakterystyczną budowlę, mimowolnie przychodzą na myśl słowa naszego wieszcza: 

„Stara, wedle dawnego zbudowana wzoru, Który był wymyślony od tyryjskich cieśli, A potem go Żydowie po świecie roznieśli: Rodzaj architektury obcym budowniczym Wcale nieznany; my go od Żydów dziedziczym. …Dach z dranic i ze słomy, spiczasty, zadarty, Pogięty, jako kołpak żydowski podarty… Słowem - stara budowla, chwiejąca się, krzywa, Podobną jest do Żyda, gdy się modląc kiwa: Dach jak czapka, jak broda strzecha roztrząśniona, Ściany dymne i brudne, jak czarna opona A z przodu ganek sterczy, jak cyces na czole”. 

W swej „Encyklopedii starożytnej ilustrowanej” Zygmunt Gloger wspomina tę synagogę jako wielce oryginalny zabytek ubiegłych czasów, nie podając wszakże rysunku. Zmarły niedawno nasz zbieracz i archeolog Matys Bersohn wielce się nią interesował, zbierając po kraju zabytki dawne dotyczące osadnictwa Żydów w Polsce. Jako wybitny i najbardziej typowy okaz wiejskich budowli z drzewa, tak rozpowszechniony przed laty po całej Litwie i Białej Rusi, podajemy tu stare dworzyszcze dawnego typu, jaki już w obecnych czasach kosmopolityzmu coraz to rzadziej daje się napotkać, i wobec częstych pożarów, chłonących nieraz całe wsie, osady i miasteczka, zbudowane z tak palnego materiału, jakim jest stare, suche, dobrze wyschnięte latami, a smoliste drzewo. 

Z żalem zaznaczyć należy, iż ogólny typ i charakter budowli drewnianych tak w czasie obecnym stał się u nas szablonowy i konwencjonalny, że zdawałoby się, iż budowniczowie nasi unikają starannie tego wszystkiego, co stanowi główny i zasadniczy typ tego rodzaju budowli, tak w ornamentowaniu i spojeniach węgłów, jak i w skrzyżowaniu i zdobieniu belkowań. A przecież to tak wdzięczny materiał! Dość spojrzeć na te dwa ganki olbrzymie z okapem, połowa których stanowi obszerną i wygodną sień, na kolumny i baryerki z toczonymi babskami, na drzwi zamczyste i białe obramowania okienne szarzni tle ścian dźwigniętych z okrąglaków, by się przekonać, że dziadowie nasi umieli jednak łączyć względy estetyczne z wygodą i potrzebą. 

Dziś budowniczy stawia nam jakieś cudackie (najczęściej) szalety w stylu norweskim, szwajcarskim, ruskim, zresztą - Bóg wie jakim, ignorując zupełnie motywy swojskie, zastosowane do naszego klimatu i warunków miejscowych.