Jedną z najciekawszych ufortyfikowanych rezydencji magnackich na Kresach wschodnich był zamek w Czortkowie. Powstanie obiektu wiąże się z rodem Golskich, którzy na początku XVII w. wystawili murowaną siedzibę na miejscu drewnianego dworu. Najprawdopodobniej już w 1618 r. majątek przeszedł w ręce Potockich, którzy umożliwili rozwój dóbr. Okres prosperity został przerwany przez najazd żołnierzy tureckich, którzy w 1672 r. zdobyli zamek i urządzili w nim rezydencję baszy, czyli dostojnika imperium osmańskiego. Po powrocie do wcześniejszych, polskich właścicieli, kompleks był poddawany kolejnym przebudowom, z których najciekawiej prezentują się prace przeprowadzone dla Eustachego Potockiego i jego małżonki, Marianny z Kątskich. W zamkowej architekturze połączono motywy wywodzące się jeszcze ze średniowiecza, wprowadzone w Czortkowie w poprzednim stuleciu (otwory strzelnicze, stylistyka wież) z nowożytnymi tendencjami, właściwymi dla prestiżowej rezydencji (ryzality, loggia i taras). Część badaczy hipotetycznie wiąże XVIII-wieczną przebudowę z Janem de Witte, inżynierem wojskowym i architektem, który zasłynął jako budowniczy m.in. pałacu Lubomirskich i kościoła dominikanów we Lwowie.

Architektura zamku
Siedziba Potockich w Czortkowie została zakomponowana na rzucie nieregularnego pięciokąta. Poprzedzona mostem brama prowadziła na obszerny dziedziniec, otoczony wałami z okienkami strzelniczymi. Jeden z boków kompleksu wypełniał dwukondygnacyjny budynek mieszkalny, określany niekiedy mianem pałacu, wzniesiony na planie prostokąta, do którego przylegały baszty (zaadaptowane na ryzality). Z XVIII w. pochodziły: loggia i paradne schody od strony dziedzińca oraz taras widokowy. Do gmachu o funkcjach mieszkalno-reprezentacyjnych przylegał obszerny budynek gospodarczy.

Bryła zachowywała wyraźne cechy militarne, choć zamek przeznaczony był tylko do krótkotrwałej obrony. Wybór form architektonicznych wynikał nie tylko z bieżących potrzeb związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa, ale też z budowaniem i umacnianiem pozycji właściciela - generała artylerii litewskiej i generała-lejtnanta wojsk koronnych Eustachego Potockiego. W podobny sposób swoje siedziby kształtowali tez inni magnaci posiadający dobra na Kresach.

Upadek i odrodzenie
Po okresie świetności Czortkowa, przypadającej na czasy Potockich, nastąpił stopniowy upadek związany z zaniedbaniami i nadawaniem siedzibie nowych funkcji - dla dziejów Rzeczypospolitej szczególnie znacząca była adaptacja w 1815 r. na więzienie, w którym niemal pół wieku później przetrzymywani byli powstańcy styczniowi. Stan zamku w końcu XIX stulecia udokumentował Aleksander Czołowski. Słynny historyk i archiwista w 1892 r. pisał, że zamek znajduje się w stanie ruiny. Z dziedzińca, na którym znajdowała się studnia, można było wejść do pomieszczeń nakrytych sklepieniami, które wsparto na kamienno-ceglanych filarach, dawniej pełniących funkcje gospodarcze (mieściły się w nich magazyny, kuchnie, mieszkania dla służby). Autor deskrypcji zwrócił też uwagę na pozostałości krużganków oraz na fakt, iż „ozdób kamiennych, rzeźb, herbów, napisów nie ma obecnie śladu, same tylko mury świadczą, że cała budowla była wykonana bardzo starannie” („Teka Konserwatorska” 1892).

Pomimo zniszczeń i zubożenia bryły starano się nadać zamkowi nowe funkcje. W 1895 r. ówczesny właściciel, filantrop Hieronim Sadowski, przeznaczył rezydencję na siedzibę szkoły oraz przytułku - instytucji prowadzonych przez Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia (założone staraniem ich fundatora). Obiekt pełnił od tego czasu ważną rolę w życiu, społecznym Czortkowa. Próbę renowacji podjęto po odkupieniu kompleksu przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze w 1937 r., które zaadaptowało pomieszczenia na regionalne muzeum oraz schronisko turystyczne. W efekcie prac udało się m.in. odnowić basztę. Po II wojnie światowej stan zamku ponownie zaczął się pogarszać - ocalenie przyszło dopiero w 2021 r. wraz z rozpoczęciem częściowej rekonstrukcji i konserwacji dawnej rezydencji Potockich.