Zamek w Międzybożu, fot. Panchuk Valentyn, 2020\
Licencja: CC BY-SA 4.0, Źródło: Wikimedia Commons, Warunki licencji
Fotografia przedstawiająca Zamek w Międzybożu
Zamek w Międzybożu, fot. Kminfo, 2020
Licencja: CC BY-SA 4.0, Źródło: Wikimedia Commons, Warunki licencji
Fotografia przedstawiająca Zamek w Międzybożu
 Prześlij dodatkowe informacje
Identyfikator: POL-002006-P/160645

Zamek w Międzybożu

Międzybóż | Ukraina | obwód chmielnicki | rejon chmielnicki
ukr. Medżybiż (Меджибіж)
Identyfikator: POL-002006-P/160645

Zamek w Międzybożu

Międzybóż | Ukraina | obwód chmielnicki | rejon chmielnicki
ukr. Medżybiż (Меджибіж)

Zamek w Międzybożu (ukr.: Меджибіж) położony jest w obwodzie chmielnickim, w rejonie latyczowskim Ukrainy. Obronność założenia podnosiło jego umiejscowienie w widłach Bużka i Bohu (stąd nazwa miejscowości). Pierwsze wzmianki o Międzybożu pochodzą z XII w., w 1. połowie XIII w. należał do księcia halickiego Daniela I. Najpewniej już wówczas istniał tam drewniano-ziemny gród. Po śmierci ostatniego księcia halicko-włodzimierskiego, Bolesława Jerzego II, Międzybóż, podobnie jak całe zachodnie Podole, był przedmiotem rywalizacji Polski, Węgier oraz Litwy. W 1366 r. Kazimierz III Wielki nadał go litewskiemu księciu Lubartowi Giedyminowiczowi, rychło jednak przeszedł Międzybóż w ręce książąt Koriatowiczów, także wywodzących się z rodu Gedymina, i pozostających w zależności od Polski. To właśnie im przypisuje się wzniesienie na zamku pierwszych budowli murowanych. W 1434 r. Władysław Jagiełło ostatecznie inkorporował Podole do Polski, a Międzybóż stał się królewszczyzną. W XVI w. właścicielami majątku zostali Sieniawscy, którzy utrzymali się w Międzybożu przez następne 200 lat, przyczyniając się do rozkwitu miasta i zamku.

Wygląd i rozplanowanie zamku w wiekach średnich jak dotąd nie zostały w pełni rozpoznane. Jego umocnienia stanowiły najpewniej wały drewniano-ziemne, o zabudowie wewnętrznej nie da się powiedzieć nic pewnego. Panuje powszechne przypuszczenie, że za najstarszy element murowany założenia należy uznać czworoboczną, kamienną wieżę z cylindrycznym aneksem, umiejscowioną we wschodnim narożu kompleksu zamkowego, obmurowaną następnie w XVI w. silnym bastejowym dziełem obronnym na rzucie czworliścia. Jej datowanie jest niepewne, zazwyczaj powstanie budowli wiążą badacze z rodem Koriatowiczów, władających Międzybożem w ostatniej ćwierci XIV w. Nie można jednakże wykluczyć, że omawiana wieża, zapewne mieszkalno-obronna, powstała dopiero w XV stuleciu. Dalsze dzieje budowlane zamku także nie są całkowicie wyjaśnione. Niemniej największy wpływ na jego obecna formę wywarła przebudowa szesnastowieczna. Zapewne proces modernizacji założenia średniowiecznego rozpoczął pierwszy właściciel Międzyboża z rodu Sieniawskich, hetman wielki koronny, wojewoda bełski i ruski, rotmistrz jazdy obrony potocznej Mikołaj. Ten znakomity dowódca i doświadczony żołnierz, wprawiony w walkach z Tatarami, niewątpliwie zdawał sobie sprawę ze znaczenia stałych punktów oporu w obronie południowo-wschodnich rubieży państwa. Tym bardziej, że Międzybóż leżał w pobliżu dwóch tradycyjnych szlaków najazdów tatarskich: Czarnego i Kuczmańskiego. Obronne walory założenia uległy pozytywnej weryfikacji w 1566 r., kiedy to Mikołaj wraz z niewielką załogą odparł na zamku atak tatarski. Zapewne było to wynikiem prac budowalnych, prowadzonych z inicjatywy hetmana. Wyniki badań źródłowych Igora Zapadenki zdają się świadczyć, że przed śmiercią Mikołaja Sieniawskiego w 1569 r. zamek, choć w pełni nieukończony, posiadał już murowany obwód oraz „bastion” - zapewne chodzi tu o usytuowany przy bramie beluard. Prace przy nich wykonywał, wedle Zapadenki, Jan Bąk, obywatel Tarnopola. Dalsze roboty przy zamku, już po śmierci hetmana, miał kontynuować Krzysztof Bozzano (Bodzan), także przybyły z Tarnopola. W tym miejscu wypada jednakże zaznaczyć, że w wydanym po raz pierwszy w 1578 r. dziele Aleksandra Gwagnina „Z kroniki Sarmacyi europejskiej” zamek został określony jako całkowicie drewniany. Choć narratywne źródło, jakim jest kronika Gwagnina, może zawierać błędy i przeinaczenia, powyższe informacje o budowie murów zamkowych za czasów Mikołaja Sieniawskiego wymagają jeszcze potwierdzenia.

Niewątpliwie w wyniku prac, prowadzonych z inicjatywy Sieniawskich, zamek w Międzybożu otrzymał charakterystyczny układ nieregularnego czworoboku, dostosowanego do układu cypla w widłach Bużka i Bohu. Budowla wchłonęła elementy starszej warowni, czego wynikiem są zapewne liczne nieregularności w układzie murów części wschodniej zamku. Zamek wzniesiono z wapienia i cegły. Mury obronne wyposażono w strzelnice dla ręcznej broni palnej. Wjazd wiódł od zachodu poprzez most zwodzony, a bramy bronił masywny, pięcioboczny beluard, wyposażony w strzelnice artyleryjskie. W północnym narożu znajdowała się cylindryczna basteja, zaś od wschodu zamku broniło wspomniane dzieło obronne na planie czworliścia, z angułem od strony przedpola, wyposażone w trzy kondygnacje obronne ze strzelnicami. Od południa, od strony rzeki, zamku bronił jedynie mur kurtynowy. Do wschodniej części kurtyny południowej przylegał czworoboczny, podpiwniczony, dwukondygnacyjny pałac. Był on zwieńczony, podobnie jak mury zamku, attyką „w jaskółczy ogon”. Igor Zapadenko zauważył jej podobieństwo do analogicznych realizacji w Europie Środkowej z lat 60. XVI w., w tym zwłaszcza attyki kasztelu w Betlanowcach (obecnie na Słowacji). Może to potwierdzać, że założenie zamkowe w swym zasadniczym kształcie powstało jeszcze za życia Mikołaja Sieniawskiego. Wokół pozostałych murów kurtynowych rozlokowana była pomocnicza zabudowa mieszkalna i gospodarcza. W 1586 r., z inicjatywy Rafał Sieniawskiego, na środku dziedzińca zamkowego wzniesiono czworoboczną kaplicę z zamkniętym wielobocznie prezbiterium.

Tak ukształtowany zamek, w tandemie z pobliskim miastem, również posiadającym umocnienia typu bastionowego, był silnym i relatywnie nowoczesnym punktem oporu. Mimo to podczas powstania Chmielnickiego dostał się w ręce kozackie. W 1657 w pobliżu Międzyboża miała miejsce kapitulacja armii księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego, sprzymierzeńca Karola X Gustawa. W 1666 zamek wytrzymał oblężenie wojsk turecko-tatarsko-kozackich, jednakże w 1672, na mocy traktatu buczackiego, trafił w ręce tureckie. Po wyprawie wiedeńskiej Jana III Sobieskiego powrócił do Sieniawskich. Wyniki badan Rafała Nestorowa pokazują, że za czasów Adama Mikołaja Sieniawskiego, hetmana polnego, następnie zaś hetmana wielkiego koronnego, przeprowadzono na zamku szeroko zakrojone prace restauracyjne oraz budowlane. Kierował nimi Jan Baptysta Dessieur, inżynier wojskowy, komendant zamku oraz gubernator dóbr międzyborskich. W 1702 r. obronił on warownię podczas chłopsko-kozackiego powstania Semena Paleja. Jednocześnie z pracami remontowymi i budowlanymi przy zamku przystąpiono wówczas do założenia ogrodu „włoskiego”, pracami tymi kierował Jan Baptysta Kendel. Nie wiadomo, czy przedsięwzięcie to zostało ukończone, choć prace musiały być zaawansowane, skoro przed 1713 r. wzniesiono murowane, ogrzewane piecem pomieszczenie dla ciepłolubnych drzew.

W 1730 r., w wyniku małżeństwa Augusta Aleksandra Czartoryskiego z Zofią z Sieniawskich, Międzybóż przeszedł we władanie Czartoryskich. Miasto wraz z zamkiem stało się centrum administracyjnym ich dóbr podolskich. Po 1831 Międzybóż został skonfiskowany przez władze carskie za udział Czartoryskich w powstaniu listopadowym. Zamek stał się własnością armii carskiej i użytkowany był m.in. jako rezydencja cara podczas dorocznych manewrów wojskowych na Podolu. W ciągu XIX stulecia budowla utrzymana była w dobrym stanie, w 1848 r. przeszła przebudowę w stylu neogotyckim, m.in. mury otrzymały ceglany pseudokrenelaż, w części budowli mieszkalnych przekształcono też otwory okienne, które otrzymały ostrołuczne zamknięcia, także wykonane w cegle. Zamek, uszkodzony podczas działań I wojny światowej, po 1920 r. znalazł się poza granicami odrodzonej Polski. W czasach jego przynależności do sowieckiej Rosji znajdował się tam m.in. zakład produkcji masła. Budowla systematycznie niszczała, zarówno wskutek braku odpowiednich remontów, jak i celowego rozbierania murów na materiał. Pierwsze prace zabezpieczające przeprowadzono dopiero na początku lat 70. XX w. Zarówno te, jak i kolejne (w latach 90. XX w.) działania nie powstrzymały jednakże dalszej destrukcji założenia. Poprawę sytuacji przyniosły dopiero prace Państwowego Rezerwatu Historyczno-Kulturalnego „Międzybóż”, który opiekuje się zabytkiem od 2004 r. Między innymi w latach 2017-2020 przeprowadzono prace zabezpieczające pałacu, w tym wykonano jego zadaszenie. Niestety, prace renowacyjne i zabezpieczające na zamku przerwała inwazja na Ukrainę, rozpoczęta 24 lutego 2022 r. przez Federację Rosyjską. 19 sierpnia 2023 r. w wyniku ataku rosyjskich dronów zamek, po raz kolejny w swej historii, doznał uszkodzeń, m.in. fala uderzeniowa uszkodziła okna oraz drzwi muzeum zamkowego oraz dach jednej z wież.

Czas powstania:

1366

Twórcy:

Jan Bąk (architekt; Tarnopol)(podgląd), Krzysztof Bozzano/Bodzan (architekt; Polska)(podgląd), Jan Baptysta Dessieur (inżynier wojskowy, budowniczy; Międzybóż)

Opracowanie:

Piotr Lasek
rozwiń
Fotografia przedstawiająca Zamek w Międzybożu Fotografia przedstawiająca Zamek w Międzybożu Galeria obiektu +1
Zamek w Międzybożu, fot. Panchuk Valentyn, 2020\
Fotografia przedstawiająca Zamek w Międzybożu Fotografia przedstawiająca Zamek w Międzybożu Galeria obiektu +1
Zamek w Międzybożu, fot. Kminfo, 2020

Projekty powiązane

1
  • Katalog poloników Zobacz