W tekście opisane jest miasto Stary Konstantynów, skreślona jest pokrótce także historia tego miejsca i osób nim zarządzających (m.in. Zasławskich). Sam zamek przedstawiony jest w drugiej części tekstu (Źródło: „Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany”, Warszawa 1911, nr 15, s. 9-10, za: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Zamek w Starym Konstantynowie

W guberni wołyńskiej, w odległości 15½ mil od Żytomierza, przy ujściu Ikopoci do Słuczy, dopływu Prypeci, leży miasto Stary Konstantynów. Miasto to z kilkunastotysięczną ludnością, z przeważającym elementem żydowskim, z zamierającym przemysłem i słabo rozwiniętym handlem ma za sobą dość ciekawą przeszłość. Początki jego sięgają wieku XVI, gdy kniaź na Ostrogu, Konstanty Konstantynowicz, nabył dobra Kołyszczyńce i w nich z pozwolenia Zygmunta Augusta z roku 1561 założył miasto na prawie magdeburskiem, nazywając je od swego imienia Konstantynowem. 

Na początku następnego wieku Konstantynów przechodzi w posiadanie kniazia Janusza, syna Konstantego, który utworzył ordynację ostrogską i do niej wraz z 80 innymi miastami włączył i Konstantynów; w tym czasie miasto przybiera nazwę Starego Konstantynowa dla odróżnienia od Nowego Konstantynowa na Podolu. Nie mając męskiego potomka, kniaź Janusz był zmuszony zapisać ordynację potomkom swej siostry, żony wojewody kijowskiego, Zasławskiego. 

Jakoż w r. 1620 ordynacja przechodzi w ręce nieletniego Franciszka Zasławskiego, po którym ordynatem zostaje brat jego, Władysław Dominik, niefortunny regimentarz, przezwany przez Kozaków „pierzyną” (zupełnej nieudolności i braku znajomości sztuki wojennej z jego strony dowiodła klęska piławiecka). Po śmierci syna jego, ostatniego męskiego przedstawiciela rodu Zasławskich, ordynacja ostrogska pozostawała bez dziedzica do r. 1675, dopóki Jan III osobnym dekretem nie przeznaczył jej w dożywocie wdowie po Władysławie-Dominiku Zasławskim i jego córce. W XVIII wieku objął w posiadanie ordynację Aleksander Dominik Lubomirski, mąż tej ostatniej. 

Gdy i ten umarł bezpotomnie w młodym wieku, po długich ceregielach ordynację wydano siostrze jego, Sanguszkowej, której syn postarał się, aby dobra te uznano za spadkowe. Lekkomyślny ten człowiek, jednając sobie przyjaciół, rozdał między innymi i klucz starokonstantynowski. Jednakże około r. 1754 córka jednego z obdarowanych, żona Stanisława Lubomirskiego, potrafiła zjednoczyć w swym posiadaniu cały klucz wraz z miastem, którego panami do r. 1800 pozostawali Lubomirscy. 

Klucz przeszedł wreszcie od nich do ich córki, hetmanowej Rzewuskiej, i ostatecznie rozpadł się w r. 1860, chociaż już przed r. 1830 długi przewyższały wartość fortuny (komisja rządowa, zamianowana w celu uregulowania interesów, przysporzyła jeszcze długów). Po r. 1860 nabyła Stary Konstantynów księżna Abamelek, a od r. 1895 dziedziczką miasta jest p. Dubasowa. Miasto, założone w drugiej połowie XVI wieku, rozwijało się szybko i pomyślnie; w końcu tegoż wieku liczyło około trzystu kilkudziesięciu domów, a już w następnym z wielkiem uznaniem odzywano się o jego warowności. 

W r. 1636 zamek tamtejszy był otoczony wałem ziemnym z potężną bramą piętrową murowaną; zabudowania zamkowe składały się z dużego budynku drewnianego (na piętrze sala o 15 oknach) i arsenału murowanego, jak naówczas nieźle zaopatrzonego. Miasto posiadało już wtedy ratusz z wieżą zegarową i 845 domów i było otoczone wałem ziemnym, przerwanym trzema bramami wjazdowymi. Dalszemu jednak pomyślnemu rozwojowi Starego Konstantynowa przeszkodziły napady tatarskie i kozackie, pożary i głód. 

Przed buntem Chmielnickiego, t.j. w czasie rozkwitu miasta, trzy razy wpadali doń Tatarzy; każde takie najście obracało Stary Konstantynów w perzynę - nieraz po pożarze lub napadzie w mieście, składającym się przeważnie z zabudowań drewnianych, pozostawało ledwie 100 domów, lecz prawie zawsze udawało się mieszkańcom odbudować ruiny. Dopiero po r. 1648 Stary Konstantynów począł się chylić ku upadkowi na dobre: najsilniejszy cios zadały mu bunty kozackie. Po bitwie, stoczonej pod miastem przez Jeremiego Wiśniowieckiego w r. 1648, Krzywonos z Kozakami wdarł się doń i sprawił okrutną rzeź, nieludzko pastwiąc się nad bezbronnymi mieszkańcami. 

Dalsze napady tatarskie i kozackie nie pozwalały się już miastu podźwignąć. Około r. 1700 częste najścia wrogów przywiodły Stary Konstantynów „ad extremum”, iż przypominał „desolatam Arabiam”. W kilkadziesiąt lat później inwentarze notują, że zamek i arsenał spustoszone, ratusz „pięknej architektury” zniszczony, a domów można się było dorachować ledwie dwustu kilkudziesięciu. 

Ku końcowi XVIII wieku, gdy czasy nastały spokojniejsze, liczba domów wzrosła trzykrotnie. Przez cały ciąg istnienia Starego Konstantynowa wyliczają w nim 8 cerkwi; z tych pozostały tylko trzy (jedna na zamku). Poza tym były tutaj dwie świątynie katolickie z klasztorami dominikanów i kapucynów. Dominikanie osiedli w Starym Konstantynowie na początku wieku XVII; po kasacie klasztoru kościół ich przerobiono na cerkiew. Kapucyni zaś mieli tutaj swój kościół od r. 1754 (teraz parafialny po kasacie klasztoru w r. 1886).