Zamek w Świrzu, wzniesiony w XV wieku przez ród Świrskich, to jedna z najlepiej zachowanych rezydencji obronnych dawnej ziemi lwowskiej. Przetrwał kozackie najazdy, tureckie oblężenia, pożogi wojen światowych i dewastację w czasach komunizmu. Ocalony remontem z lat 1975-1983, został udostępniony zwiedzającym w 2018 roku.

Świrz to wieś położona obecnie w obwodzie lwowskim na Ukrainie, nad rzeką o tej samej nazwie. Osada, lokowana pierwotnie jako wieś na prawie wołoskim, uzyskała w XV stuleciu status miasta - w 1449 roku dokonano rozgraniczenia gruntów między wsią a miastem. 

Należała wówczas do Świrskich herbu Szaława. W 1481 roku przedstawiciele rodu ufundowali w Świrzu parafię i pierwszy drewniany kościół, który w XVI stuleciu zastąpiła murowana świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

Zamek Świrskich

Pierwszy zamek Świrskich wzniesiono zapewne jeszcze w XV wieku, być może równocześnie z lokacją miasta. Nie znamy jego pierwotnego kształtu ani rodzaju użytego budulca. Najstarsze pisemne wzmianki pochodzą z XVI stulecia - wówczas warownia była już murowana, przypuszczalnie wzniesiona na regularnym czworobocznym planie, z basztami w narożach.

Zamek usytuowano na północny wschód od miasta, na wzniesieniu górującym nad doliną rzeki Świrz, przy ujściu niewielkiego dopływu. Budowla powstała z miejscowego kamienia i częściowo z cegły. Od strony miasta chroniła ją głęboka fosa, być może utworzona przez pogłębienie naturalnego parowu, a z pozostałych stron zabezpieczały rozlewiska rzeczne i wody dużego stawu.

Cetnerowie i przebudowa rezydencji

W 1648 roku zamek został zdobyty przez wojska kozackie, ale o skali zniszczeń warowni nic nie wiemy. Rok później, w bitwie pod Zborowem, zginął ostatni przedstawiciel rodu Świrskich, rotmistrz Paweł Świrski. Zamek przeszedł wówczas w ręce rodziny Cetnerów. Przyjmuje się, że obecny kształt nadał mu kasztelan halicki i chorąży podolski Aleksander Cetner (zm. 1675). Jego herb (Przerowa) oraz herb małżonki Anny Zamoyskiej (Jelita), umieszczono we wnękach nad archiwoltą portalu bramnego w skrzydle południowym.

Brak odpowiednich badań utrudnia odpowiedź na pytanie, w jakim zakresie Cetner przekształcił zastaną budowlę - zapewne w dużej mierze wykorzystał on mury wcześniejszego, XVI-wiecznego założenia. Po modernizacji zamek uzyskał wyraźne walory rezydencjonalne, łącząc funkcje obronne z reprezentacyjnymi.

Architektura zamku

Część mieszkalna, wzniesiona na rzucie czworoboku, składała się z czterech skrzydeł otaczających główny dziedziniec. Wjazd znajdował się na osi skrzydła południowego, prowadził do niego most zwodzony przerzucony nad fosą. Brama osadzona w czworobocznej baszcie została ujęta w kamienny portal, flankowany pilastrami, z belkowaniem i trójkątnym przyczółkiem. Po bokach portalu umieszczono strzelnice kluczowe, osadzone w głębokich wnękach, dostępne ze sklepionej krzyżowo sieni.

Analogiczny portal, z herbami właścicieli, umieszczono od strony dziedzińca. Na piętrze baszty bramnej zlokalizowano pomieszczenie oświetlane od wjazdu i od dziedzińca pojedynczymi oknami ujętymi w prostokątne, profilowane obramienia. Skrzydło południowe flankowały dwie czworoboczne baszty ze strzelnicami oraz oknami o podobnym opracowaniu.

W zachodniej baszcie, nad obramieniem okiennym, umieszczono herb Gryf, którym pieczętowała się Katarzyna Leśniowska, żona Andrzeja Cetnera, który wykupił brata Aleksandra z niewoli tureckiej po klęsce cecorskiej. Parter skrzydła południowego oświetlały cztery symetrycznie rozmieszczone okna o czworobocznych obramieniach, zdobionych ornamentem roślinnym. Towarzyszyły im otwory strzelnicze skierowane na przedpole.

Elewacje zwieńczone zostały parami dekoracyjnych, esownicowych szczytów, przeprutych strzelnicami kluczowymi. Pozostałe zabudowania mieszkalne, rozłożone wokół dziedzińca, opracowane zostały mniej dekoracyjnie, choć jeszcze w czasach Aleksandra Czołowskiego (1865-1944) w skrzydle wschodnim istniały dwa kamienne kominki i relikty dekoracji sufitów.

Skrzydło północne, najpewniej pierwotnie posadowione pomiędzy dwoma basztami (zachowała się tylko baszta północno-zachodnia, istnienie drugiej w narożu północno-wschodnim sugeruje tzw. mapa Miega z lat 1779-1783), zostało znacznie przekształcone już w XIX wieku. Skrzydło to, wyniesione terasowo ponad dziedziniec, mogło mieć znaczenie reprezentacyjne.

Od zachodu do zamku przylegała część gospodarcza, mieszcząca m.in. stajnie i mieszkania dla służby. Ulokowano je wzdłuż muru zamkniętego czworoboczną basztą. Dziedziniec gospodarczy dostępny był od południa, przez bramę ujętą w boniowane, półkoliście zamknięte obramienie. Nad bramą górował południowy szczyt skrzydła gospodarczego, zbliżony formą do szczytów skrzydła południowego i podobnie jak one przepruty strzelnicami kluczowymi.

Dalsze losy zamku

Dalsze losy tak ukształtowanej rezydencji, a zwłaszcza jej rola w zmaganiach polsko-tureckich w drugiej połowie XVII stulecia, nie zostały w pełni wyjaśnione. Przyjmuje się, że podczas wojny z Turcją w latach 1672-1676 zamek był oblegany przynajmniej dwukrotnie - w 1672 roku (zdobyty przez Turków) oraz w 1675 roku (wzmocniony przez załogę zamku w Pomorzanach zdołał się obronić). Nie wiadomo, czy owe oblężenia spowodowały na zamku większe szkody, jeśli tak, zostały one przez Cetnerów rychło usunięte, bowiem zamieszkiwali oni zamek świrski aż do lat 20. XIX wieku.

Na pochodzącej z lat 40. XIX wieku litografii z zakładu Piotra Pillera (1801-1874) zamek jawi się jako dobrze utrzymany. Poprzedza go krajobrazowy park z gmachem pięciobocznej kaplicy o ostrołukowych oknach, nakrytej kopułą z latarnią (obecnie w ruinie). Od lat 30. XIX wieku budowla często zmieniała właścicieli i w drugiej połowie XIX wieku uległa zaniedbaniu. W 1892 roku Aleksander Czołowski zanotował, że skrzydło północne było zniszczone przez pożar i częściowo rozebrane, choć założenie nadal było użytkowane.

W 1907 roku zamek przeszedł w ręce Ireny z Wolańskich, od 1903 roku żony generała Roberta Lamezana-Salinsa (1869-1930) i został wyremontowany, jednakże wydarzenia I wojny światowej omal nie przyniosły jego zagłady. Opuszczony przez właścicieli, został ograbiony, a następnie spalony przez wojska rosyjskie. Jak głosi tablica nad wjazdem do zamku, odbudowano go już w 1917 roku, jednakże jeszcze dwa lata później konserwator zabytków w Galicji Zachodniej Tadeusz Szydłowski (1883-1942) odnotował zły stan budowli. Ostatecznie gruntowną renowację zamku przeprowadził w latach 1920-1926 generał Robert Lamezan-Salins, który następnie zamieszkiwał w zamku do swej śmierci w 1930 roku.

Po jego zgonie mieszkała tam jego córka Irena wraz z mężem, Tadeuszem Komorowskim, późniejszym Komendantem Głównym Armii Krajowej. W czasie działań II wojny światowej zabytkowa budowla została zdewastowana, a po 1945 roku mieściła się tam szkoła traktorzystów i internat dla uczniów.

Dopiero w latach 1975-1983 obiekt poddano pracom remontowo-konserwatorskim w celu umieszczenia w nim domu pracy twórczej Lwowskiego Związku Architektów. Od 2018 roku zabytkiem zarządza Centrum Kulturalne „Zamek Świrz”, które udostępniło kompleks zamkowy zwiedzającym.