Zamek w Świrzu przetrwał dwa oblężenia (1672, 1675), spalenie w 1915 i powojenny internat traktorzystów. Dowiedz się, kto zdobył go w 1672, kto mieszkał tu w latach 1920–1930 i kiedy oraz przez kogo został odrestaurowany? W tym tekście oddzielimy legendy od faktów. Poznaj historię i opis zamku.

Rzut oka na lokalizację

Zamek w Świrzu to jedna z najlepiej zachowanych siedzib obronnych dawnej ziemi lwowskiej. Wyrasta z XV-wiecznej fundacji Świrskich i dojrzewa w połowie XVII stulecia za Aleksandra Cetnera. Doświadcza pożogi 1648 r., oblężeń 1672 i 1675, XIX-wiecznego zastoju, a po zniszczeniach I wojny światowej wraca do świetności dzięki gen. Robertowi Lamezanowi-Salinsowi (1920–1926), by po II wojnie przejść przez okres dewastacji. Ocalony remontem z lat 1975–1983 i ponownie udostępniony od 2018 r., spina dziś w jedno dzieje miejscowości lokowanej na prawie wołoskim, parafii ufundowanej w 1481 r. i nowożytnej twierdzy-rezydencji symbol ciągłości i odporności tej ziemi.

Świerz to wieś znajdująca się obecnie w obwodzie lwowskim nad rzeką Świrz. Osada, lokowana pierwotnie jako wieś na prawie wołoskim, uzyskała w XV stuleciu status miasta (w 1449 r. dokonano rozgraniczenia gruntów między wsią a miastem Świrz). 

Miejscowość należała wówczas do Świrskich herbu Szaława. W 1481 r. Świrscy ufundowali w Świrzu parafię i pierwszy drewniany kościół, który w XVI stuleciu zastąpiła murowana świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

Historia zamku

Zamek usytuowany został na północny wschód od miasta, na wzniesieniu, górującym nad doliną rzeki Świrz, przy ujściu do niej niewielkiego dopływu. Zbudowany został z miejscowego kamienia i, częściowo, z cegły. Od strony miasta budowla broniona była głęboką fosą (być może powstałą wskutek pogłębienia naturalnego parowu), zaś z pozostałych stron założenie chroniły rozlewiska rzeczne i wody dużego stawu. 

Pierwotny zamek Świrskich powstał zapewne w XV w., być może równocześnie z lokacją miasta. Jak dotąd brak danych na temat kształtu i budulca najstarszej siedziby obronnej. Pierwsze wzmianki pisane o zamku pochodzą z XVI stulecia. Był on wówczas murowany, najpewniej posadowiony na regularnym, czworobocznym planie, z basztami w narożach. 

W 1648 r. zamek został zdobyty przez wojska kozackie, ale o skali zniszczeń warowni nic nie wiemy. Rok później, w bitwie pod Zborowem, zginał ostatni przedstawiciel rodu, rotmistrz Paweł Świrski. Zamek przeszedł wówczas w ręce rodziny Cetnerów. Przyjmuje się, że obecny kształt nadał założeniu kasztelan halicki i chorąży podolski Aleksander Cetner (zm. 1667). Herby Aleksandra (Przerowa) oraz jego małżonki, Anny Zamoyskiej (Jelita) znajdują się we wnękach nad archiwoltą portalu bramnego w skrzydle południowym. 

Brak odpowiednich badań utrudnia jednakże odpowiedź na pytanie, w jakim zakresie Cetner przekształcił zastaną budowlę - zapewne w dużej mierze wykorzystał on mury wcześniejszego założenia, o genezie szesnastowiecznej. Po przebudowie z czasów Aleksandra Cetnera zamek zyskał wyraźne walory rezydencjonalne. 

Opis zamku

Część mieszkalna, na rzucie czworoboku, składała się z czterech skrzydeł, rozmieszczonych wokół głównego dziedzińca. Wjazd znajdował się na osi skrzydła południowego. Poprzedzał go most zwodzony, przerzucony nad fosą. Brama, wiodąca na dziedziniec główny, umieszczona w czworobocznej piętrowej baszcie, ujęta została w kamienny portal, flankowany przez pilastry, z belkowaniem i trójkątnym przyczółkiem. Po bokach portalu umieszczono strzelnice kluczowe, osadzone w głębokich wnękach, dostępne ze sklepionej krzyżowo sieni. 

Analogiczny portal, z herbami właścicieli, umieszczony został także od strony dziedzińca. Na piętrze baszty bramnej zlokalizowano pomieszczenie, oświetlane od wjazdu i od dziedzińca pojedynczymi oknami, ujętymi w prostokątne, profilowane obramienia. Skrzydło południowe flankowały dwie czworoboczne, piętrowe baszty ze strzelnicami oraz oknami, ujętymi w analogiczne obramienia, jak okna w baszcie bramnej. 

W zachodniej baszcie nad obramieniem okiennym umieszczono herb Gryf (pieczętowała się nim Katarzyna Leśniowska, żona Andrzeja Cetnera, który wykupił brata Aleksandra z niewoli tureckiej po klęsce cecorskiej). Pomieszczenia parteru skrzydła południowego od południa oświetlały cztery symetrycznie rozmieszczone otwory okienne o czworobocznych obramieniach, zdobionych ornamentem roślinnym. Towarzyszyły im otwory strzelnicze, skierowane na przedpole. 

Elewacje zwieńczone zostały parami dekoracyjnych, esownicowych szczytów, przeprutych strzelnicami kluczowymi. Pozostałe zabudowania mieszkalne, rozłożone wokół dziedzińca, opracowane zostały mniej dekoracyjnie, choć jeszcze w czasach Aleksandra Czołowskiego w skrzydle wschodnim istniały dwa kamienne kominki i relikty dekoracji sufitów. 

Skrzydło północne, najpewniej pierwotnie posadowione pomiędzy dwoma basztami (zachowała się tylko baszta północno-zachodnia, istnienie drugiej w narożu północno-wschodnim sugeruje tzw. mapa Miega z lat 1779-1783), zostało znacznie przekształcone już w XIX w. Skrzydło to, wyniesione terasowo ponad dziedziniec, mogło mieć jednakże znaczenie reprezentacyjne. 

Od zachodu do zamku przylegała część gospodarcza, mieszcząca m.in. stajnie i mieszkania dla służby, rozłożone wzdłuż muru, wyposażonego w strzelnice i bronionego pojedynczą, czworoboczną basztą. Dziedziniec gospodarczy dostępny był od południa, przez bramę, ujętą w boniowane, półkoliście zamknięte obramienie. Nad bramą górował południowy szczyt skrzydła gospodarczego, zbliżony formą do szczytów skrzydła południowego, podobnie jak one przepruty strzelnicami kluczowymi.

Dalsze losy zamku

Dalsze losy tak ukształtowanej rezydencji, a zwłaszcza jej rola w zmaganiach polsko-tureckich w 2. połowie XVII stulecia, nie zostały w pełni wyjaśnione. Przyjmuje się, że podczas wojny z Turcją w latach 1672-1676 zamek był oblegany przynajmniej dwukrotnie, w 1672 r. (zdobyty przez Turków) oraz w 1675 r. (wzmocniony przez załogę zamku w Pomorzanach zdołał się obronić). Nie wiadomo, czy owe oblężenia spowodowały na zamku większe szkody, jeśli tak, zostały one przez Cetnerów rychło usunięte, bowiem dzierżyli oni zamek Świrski aż do lat 20. XIX w. 

Na pochodzącej z lat 40. XIX w. litografii z zakładu Piotr Pillera zamek jawi się jako dobrze utrzymany, poprzedza go krajobrazowy park, z gmachem pięciobocznej kaplicy o ostrołukowych oknach, nakrytej kopułą z latarnią (obecnie w ruinie). Od lat 30. XIX w. budowla często zmieniała właścicieli i w 2. połowie XIX w. uległa zaniedbaniu. W 1892 r. Aleksander Czołowski zanotował, że skrzydło północne było zniszczone przez pożar i częściowo rozebrane, choć założenie nadal było użytkowane. 

W 1907 r. zamek przeszedł w ręce Ireny z Wolańskich (od 1903 r. żony generała Roberta Lamezana-Salinsa) i został wyremontowany, jednakże wydarzenia I wojny światowej omal nie przyniosły jego zagłady. Opuszczony przez właścicieli, został ograbiony, a następnie spalony przez wojska rosyjskie. Jak głosi tablica nad wjazdem do zamku, został on odbudowany już w 1917 r., jednakże Tadeusz Szydłowski w 1919 r. odnotował zły stan budowli. Ostatecznie gruntowną renowację zamku przeprowadził w latach 1920-1926 generał Robert Lamezan-Salins, który następnie zamieszkiwał w zamku do swej śmierci w 1930 r. 

Po jego zgonie na zamku mieszkała córka Irena wraz z mężem, Tadeuszem Komorowskim (późniejszym Komendantem Głównym Armii Krajowej). W czasie działań II wojny światowej zabytkowa budowla została zdewastowana, po 1945 r. na zamku mieściła się szkoła traktorzystów i internat dla uczniów. 

Dopiero w latach 1975-1983 obiekt poddano pracom remontowo-konserwatorskim w celu umieszczenia w nim domu pracy twórczej Lwowskiego Związku Architektów. Od 2018 r. zabytkiem zarządza Centrum Kulturalne „Zamek Świrz”, które udostępniło budowle zwiedzającym.