Zarys historyczny

Miejscowość leży na prawym brzegu rzeki Gniezny, 7 kilometrów na południe od znacznie większej Trembowli i zaledwie 2 kilometry na północny wschód od Podhajczyków Justynowych. Najstarsza wzmianka o Załawiu pochodzi z XV wieku. Na przestrzeni stuleci dobrem władali m.in. Jan z Załawia, Mikołaj Trojan (XV wiek), Ledóchowscy (XVII wiek) i Jabłońscy (XIX i XX wiek). Na przełomie XIX i XX stulecia w miejscowości żyło 817 mieszkańców, w tym 115 katolików obrządku rzymskiego. W Załawiu zajmowano się głównie koszykarstwem.

Miejscowość aż do lat trzydziestych XX wieku podlegała pod parafię w Trembowli. W roku 1935 została przyłączona do fary w Podhajczykach Justynowych. Katoliccy mieszkańcy już wcześniej zapragnęli posiadać własny obiekt sakralny, choćby mały i symboliczny. Do realizacji planów zapoczątkowanych u progu XX wieku jednak nie doszło. Do koncepcji wrócono w roku 1932. Zdecydowano się na uproszczoną wersję projektu Tadeusza Obmińskiego. Wówczas to zorganizowano budowę, a obiekt gotowy był już trzy lata później. Wtedy też kaplica została poświęcona, zyskując wezwanie „Znalezienia Krzyża Świętego”.

W czasach dominacji ZSRR świątynia używana była jako skład zboża, a następnie magazyn rolniczych środków chemicznych. W roku 1991 obiekt został przejęty przez lokalną cerkiew unicką. Kaplicę uporządkowano i wyposażono, jednak dziś użytkowana jest rzadko.

Architektura

Obiekt mieści się w centrum wsi. Fasada skierowana jest w stronę drogi. Kaplicę wymurowano z beżowo-szarego piaskowca. Z kolei krzyż na froncie wykonano z czerwonego piaskowca. Bryłę stanowi trzyprzęsłowa nawa oraz zamknięta trójbocznie część ołtarzowa odpowiadająca szerokością obrysowi korpusu. Prezbiterium oddzielone jest półkoliście zamkniętą arkadą tęczy. Dodatkowo ten moduł podzielono na trzy części. W środku znajduje się ołtarz, a po bokach umieszczono dwie przestrzenie na rzucie trapezu, po prawej otwartą, pełniącą funkcję czegoś w rodzaju niszy, a po lewej zamkniętą, używaną jako zakrystia.

Elewacje zostały ustawione na cokole i utworzone z nieregularnie obrobionych ciosów piaskowca. Fasada jest trójpolowa. Środkowe pole zryzalitowano, a boczne poszerzono o przypory. Ryzalit imituje trójkondygnacyjną wieżę. Zamyka go czterospadowy daszek, który tworzy rodzaj optycznej podstawy dla latarni, czyli w tym wypadku górnej partii wieży. Oprócz tej partii największą uwagę zwraca sporych rozmiarów krzyż wykonany z czerwonego piaskowa, który to umieszczono poniżej zwieńczenia. Jego dolna partia flankowana jest przez prostokątne nisze zamknięte półkoliście i sięga niemal do gzymsu zamykającego pierwszą kondygnację. W polu pierwszej kondygnacji znajduje się otwór wejściowy ujęty w obramienie złożone ze starannie ociosanych fragmentów piaskowca.

Kaplicę nakryto dachem dwuspadowym. Nad zamknięciem przechodzi on w wielospadowy. Połacie dachowe oraz boczne ściany wieżyczki pokryto blachą. Hełm wieżyczki pokryto blaszaną łuską w układzie szachownicowym, rozłożonym ukośnie.

Wnętrze otynkowano i nakryto drewnianymi pseudosklepieniami. Nad częścią nawową umieszczono sklepienie zwierciadlane (czyli z wbudowanym lustrem), a nad prezbiterium kolebkowe. Otwory wejściowe i okienne są w obiekcie głównie prostokątne, zamknięte półkoliście. Dostęp do drewnianego chóru muzycznego wiedzie przez strome schodki, znajdujące się po prawej stronie od wejścia. Posadzkę wykonano z prostokątnych płyt piaskowca.

Marcin Biernat w swoim opracowaniu na temat obiektu stan budowli określa jako dobry, jednocześnie wskazując na brak oryginalnego wyposażenia (poza sześcioma obrazami Drogi Krzyżowej). Brakuje również dzwonnicy, bramy i ogrodzenia. W miejscowej cerkwi znajduje się obraz Modlitwa w Ogrójcu.

Nazwa: Kaplica publiczna pw. Znalezienia Krzyża Świętego w Załawiu

Nazwa funkcjonująca obecnie: Kaplica publiczna Ukraińskiej Cerkwii Unickiej

Dział: architektura

Lokalizacja: Ukraina, obwód: tarnopolski, miejscowość: Załawie

Autor: J. Pasieczny, na podstawie projektu Tadeusza Obmińskiego

Data powstania: 1935 r.

Dane techniczne: Obiekt murowany