W ciągu XIX w. miejscem modlitwy Polaków w Charkowie był budynek mieszkalny, kaplica i wreszcie ‒ kościół, wybudowany w latach 1887‒1891. W czasach dzisiejszych świątynia pozostaje centrum polskiej tradycji, ośrodkiem miejscowej społeczności polskiej i pięknym zabytkiem architektury sakralnej.

Społeczność katolicka w Charkowie

Udokumentowana historia kościoła katolickiego w Charkowie sięga początków XIX w. Terytorialnie miasto przynależało do największej w świecie archidiecezji mohylowskiej, erygowanej z inicjatywy Katarzyny II przez papieża Piusa VI w 1783 r. W rozwijającym się ośrodku miejskim rosła liczebnie społeczność katolicka, którą tworzyli przede wszystkim Polacy i Niemcy, głównie wykładowcy Cesarskiego Uniwersytetu Charkowskiego, wojskowi, kupcy i przedstawiciele wolnych zawodów. Pierwszym charkowskim proboszczem został w 1829 r. Polak, franciszkanin o. Hemilion Czapliński, który wcześniej pełnił funkcje duszpasterskie w Moskwie. Nabożeństwa odbywały się w prowizorycznie zaadaptowanych pomieszczeniach I gimnazjum, następnie uniwersytetu. W 1832 r. została poświęcona pierwsza, w założeniach tymczasowa, kaplica pw. Matki Bożej Różańcowej.

W 1886 r. charkowska parafia liczyła blisko 3000 wiernych, ponadto katolikami było również 1500 oficerów i żołnierzy miejscowego garnizonu. Mieszcząca się w niewielkim budynku na początku współczesnej ul. Gogola świątynia nie mogła pomieścić wszystkich podczas nabożeństwa. Dlatego też polska wspólnota podjęła decyzję o wzniesieniu kościoła przy tej samej ulicy. Proces jego powstania był zgodny z praktyką wznoszenia świątyń katolickich na terenach imperium rosyjskiego. Oznacza to, że najczęściej projekt kościoła opracowywał i nadzorował budowę miejscowy architekt – Polak. Władze udzielały zezwoleń na budowę kościołów i pomieszczeń parafialnych. Natomiast w trakcie budowy wierni starali się maksymalnie wykorzystać własne siły fachowe.

Bołeslaw Michałowski – budowniczy charkowskiego kościoła

Autorem projektu charkowskiej świątyni był znany w mieście architekt, Bolesław Michałowski (1830‒1909), który przez 35 lat pracował na stanowisku inżyniera miejskiego i z powodzeniem prowadził działalność profesjonalną. Zaprojektował w Charkowie około 30 budynków, które są unikalnym zjawiskiem w architekturze miasta. Michałowski był również wykładowcą pierwszego gimnazjum realnego w Charkowie, działaczem społecznym, aktywnie uczestniczył w życiu miejscowej Polonii. Słynął z niezwykle sumiennego i odpowiedzialnego podejścia do pracy, co zjednywało mu powszechną powagę i szacunek. Projekt i nadzór nad inwestycją wykonał nieodpłatnie. W odpowiedzi na propozycję rzymskokatolickiej rady parafialnej w Charkowie otrzymania wynagrodzenia za projekt i nadzór nad budową nowego kościoła w swoim liście z 12 stycznia 1887 r. pisał: Podobnie jak wcześniej, również teraz, odrzucam propozycję wynagrodzenia za moją pracę. Wielu wiernych ofiaruje pieniądze na budowę świątyni, a ja z kolei chcę ofiarować swoją pracę. Później otrzymał od wdzięcznych parafian kwotę 500 rubli.

Budowa kościoła w Charkowie

Kamień węgielny położono w 1887 r. Budowa świątyni finansowana dzięki ofiarom katolików napotykała wiele problemów, głównie finansowych. W „Przeglądzie Katolickim” w kwietniu 1889 r. odnotowano: W Charkowie... budowa kościoła katolickiego, który odznacza się świetną architekturą, postępuje żółwim krokiem, z powodu braku funduszu na dokończenie świątyni. Według obliczenia stawiającego kościół inżyniera Michałowskiego, brak jeszcze około 15,000 rb. Dlatego kościół wnoszono za środki trafiające od ofiarodawców z całego Imperium Rosyjskiego.

Forma architektoniczna kościoła w Charkowie

Kościół był wyjątkową budowlą w ówczesnym Charkowie. „Przegląd Katolicki” 26 stycznia 1893 r. donosił: Osobliwością kościoła jest sklepienie. Ponieważ nawa okazała się za szeroką, iżby można było wznieść nad nią sklepienie murowane, wpadnięto na pomysł zbudowania tak zwanego sufitu garnkowego. Dano mianowicie arki żelazne, połączono takowe prętami także żelaznemi i na tych ułożono cegły wewnątrz wydrążone, mocno wypalone. Sufit ten imituje wcale nieźle sklepienie rzeczywiste i dosyć harmonizuje z ogólnym stylem budowy. Wewnątrz kościoła są 3 ołtarze: wielki Niepokalanego Poczęcia N.M.P. i 2 boczne: Pana Jezusa, z obrazem malowanym przez Henryka Siemiradzkiego, oraz św. Antoniego. Położenie kościoła dobre: na około plac do procesji, a dalej bezpośrednio plebanja, ogrodem tylko od kościoła przedzielona”. Siemiradzki namalował ten obraz specjalnie dla Charkowa, do którego po raz ostatni przyjechał w 1890 r.

Na prawo od ołtarza Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, w którym umieszczono figurę Matki Bożej wykonaną z niebieskiego, włoskiego marmuru, znajdowała się ambona, a pod nią umieszczono rzeźbę św. Piotra. Na ścianach, w specjalnie skonstruowanych niszach, znajdowały się obrazy. Nad drzwiami widniał napis „DEO OMNIPOTENTI” („BOGU WSZECHMOGĄCEMU”). W dzwonnicy zaś zawisły trzy dzwony. Do kościoła zakupiono również organy. Nowo wzniesioną świątynię konsekrował 26 lipca 1892 r. biskup pomocniczy diecezji mohylowskiej Franciszek Albin Symon. W 1901 r., z inicjatywy inżynierów Adama Krzyżanowskiego i Adolfa Pawłowicza, w kościele założono oświetlenie elektryczne.

Kościół w czasach stalinowskich

Po zakończeniu wojny domowej i ostatecznym przejęciu władzy na Ukrainie przez bolszewików (1920) parafia w Charkowie, podobnie jak wiele innych, funkcjonowała w stale pogarszających się warunkach. W trakcie kampanii antyreligijnej kościół i wiernych starał się wspierać polski konsulat generalny funkcjonujący w Charkowie w latach 1924‒1934. Konsul Stanisław Oraczewski odnotował: Duchowieństwo katolickie w dalszym ciągu jest prześladowane. Kontakt z Konsulatem Generalnym jest minimalny. Dyplomaci usiłowali konspiracyjnie wspomagać kościół charkowski finansowo oraz dostarczaniem żywności. Dzięki temu świątynia, w której odprawiano msze do 1937 r., stała się jednym z ostatnich działających kościołów na terenie ówczesnego ZSRR. W czasie Wielkiego Terroru polskie władze nie były w stanie ratować księży. Jesienią 1933 r., po siedmioletnim okresie zesłania i więzienia, do Polski został wydalony ks. Wincenty Ilgin, proboszcz charkowski w latach 1919‒1926. W sierpniu 1937 r. ostatni proboszcz, ks. Leonard Gaszyński został aresztowany pod zarzutem udziału w organizacji kontrrewolucyjnej i 12 października wraz z 11 parafianami  został rozstrzelany. Świątynia rzymskokatolicka w Charkowie została zamknięta, a parafia zlikwidowana.

W latach 1941‒1943, podczas niemieckiej okupacji Charkowa, kościół został ponownie otwarty. Nabożeństwa odprawiali głównie kapelani włoscy. W 1947 r. władze miejskie przekazały budynek kościoła obwodowej dyrekcji filmowej, w następstwie czego świątynia została gruntowanie przebudowana, a otaczający ją teren został zabudowany pracowniami i garażami.

Kościół w Charkowie obecnie

7 stycznia 1991 r. przyszły proboszcz parafii ks. Jurij Ziminski odprawił na schodach świątyni pierwszą po długich latach mszę. W grudniu tegoż roku historyczny budynek kościoła został zwrócony parafii. Na początku lat 2000 wnętrze świątyni zostało odrestaurowane. Od 2002 r. kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny jest katedrą erygowanej wówczas diecezji charkowsko-zaporoskiej.

Współcześnie we wnętrzach charkowskiego kościoła umieszczono upamiętnienia osób i wydarzeń historycznych. Po prawej stronie kruchty, w niszy, znajduje się popiersie muzyka Konstantego Gorskiego (1859‒1924), przez trzydzieści lat jednego z czołowych uczestników życia kulturalnego Charkowa. Na fasadzie świątyni, po lewej stronie od wejścia, znajduje się tablica będąca wyrazem podziękowania Ormian dla miejscowej społeczności za ratowanie dzieci w trakcie rzezi Ormian w  imperium osmańskim w okresie pierwszej wojny światowej. W 2021 r. przed wejściem do katedry stanął pomnik papieża Jana Pawła II.

Katedra w Charkowie jest również świadkiem najnowszych tragicznych wydarzeń związanych z brutalną agresją Rosji na Ukrainę. 1 marca 2022 r. rosyjska rakieta uderzyła w dach kurii diecezjalnej obok świątyni. Na dzień dzisiejszy jednak kościół katolicki pozostaje  nieuszkodzony w jednym z miast najciężej dotkniętych wojną.