Wzorowo zorganizowana szkoła średnia w Mallet należała do szczytowych osiągnięć szkolnictwa polskiego w Brazylii. Kolegium malletańskie stało się kolebką inteligencji polonijnej, w której pod okiem najlepszych profesorów kształcili się przedstawiciele pierwszego pokolenia Polonusów urodzonych już na brazylijskiej ziemi.

Pierwsza polska szkoła średnia w Brazylii powstała w miasteczku położonym wśród dziewiczych lasów, oddalonym ponad 200 km na zachód od Kurytyby, która stanowiła wówczas centrum życia polonijnego. Europejska kolonizacja regionu Mallet rozpoczęła się dopiero w 1890 r., kiedy to osiedliło się tu około 2 tys. rodzin z Polski. W 1903 r. do osady doprowadzono tory linii kolejowej, budowanej z São Paulo w kierunku stanu Rio Grande do Sul. Stacja otrzymała nazwę Marechal Mallet na cześć inżyniera wojskowego João Nepomuceno de Medeiros Mallet. W roku 1909 przybyła kolejna duża grupa imigrantów polskich złożona z 825 rodzin.

Początki działania Kolegium Polskiego

Kolegium w Marechal Mallet zawdzięcza swoje powstanie grupie światłych kolonistów polskich, którzy widzieli potrzebę zbudowania pomostu między wiejskimi elementarnymi szkółkami polskimi, działającymi w polskich osadach a brazylijskimi szkołami wyższymi. W roku 1909 malletański „wendziarz” (kupiec), Roman Paul, ofiarował 3 ha ziemi na cele oświatowe. Organizacją i budową zaplecza kolegium zajęło się założone w tym samym roku Towarzystwo im. Mikołaja Kopernika, w skład którego, oprócz Paula, weszli lokalni rolnicy, kupcy i inteligenci: Tadeusz Suchorski, Romuald Krzesimowski, Stefan Bartoszek, Józef Baziewicz, Michał Trojan, Janina Kraków, Stefan Rosiński i Henryk Sobański.

„Dążymy do tego, abyśmy nie tylko uprawiali pługiem i motyką ziemię-rodzicielką, lecz żebyśmy zajęli również należne nam stanowisko w społeczeństwie brazylijskim - na urzędach, w handlu, w przemyśle. Dlatego musimy kształcić naszych synów i córki w kolegiach, a potem w szkołach wyższych gościnnej ziemi brazylijskiej. Obywatele z Malletu i okolic mogą służyć dobrym przykładem innym skupiskom polskim w Brazylii” - pisał Konrad Jeziorowski, jeden z malletańskich nauczycieli.

Otwarcie koedukacyjnego kolegium oraz inauguracja I i II kursu nauczania średniego odbyły się 28 lutego 1911 r. Pierwszym nauczycielem był Stanisław Słonina - „fachowy nauczyciel z Polski”. W drugim roku funkcjonowania, w szkole uczyło dwóch nauczycieli i zapoczątkowano III kurs średni. W latach 1912–1914 kierownikiem Średniej Szkoły Polskiej w Mallet był Franciszek Hanas. Dla zatrudnionych nauczycieli wybudowano mieszkania w osobnym budynku na terenie kolegium. W 1924 r. w szkole pracowało pięciu stałych nauczycieli: Miecz, Fularski, Zarychta, Jeziorowski i Machado, a dwa lata później - siedmiu. Liczba uczniów stopniowo rosła. W pierwszym roku uczyło się 16 dzieci. W 1915 uczniów było już 41, w 1925 -102, a w roku 1935 - 116.

Kronikarz dziejów Polonii, Paweł Nikodem pisał: „Mallet, przez powołanie pierwszej średniej szkoły, stał się poza Kurytybą, najważniejszym ośrodkiem polskości w Brazylji.”

Program nauczania

W 1935 r. kolegium dysponowało siedmioma salami dydaktycznymi, gabinetami fizycznym i chemicznym, obserwatorium meteorologicznym, biblioteką, salą rekreacyjną, internatem, boiskami do piłki nożnej, piłki siatkowej, koszykówki, tenisa ziemnego i lekkiej atletyki. Program nauczania był wszechstronny i obejmował: arytmetykę, geometrię, język polski, portugalski i niemiecki, historię, geografię, zoologię, botanikę, buchalterię, chemię, fizykę i mineralogię. Część przedmiotów wykładana była w języku polskim, a część w portugalskim. Uczniowie uczestniczyli w zajęciach sportowych, nauce rysunku, śpiewu i gry na instrumentach.

Liceum szybko zdobyło renomę w Paranie. Na naukę przybywała młodzież z całego stanu. Edukacja w kolegium była płatna i nie każdy mógł pozwolić sobie na kształcenie dzieci. Wychowankowie kolegium cieszyli się opinią wykształconych absolwentów. Większość z nich objęła dobrze płatne posady urzędników, buchalterów, kierowników placówek handlowych czy nauczycieli w polskich szkołach porozrzucanych w głębi Brazylii.

Nacjonalizacja i zamknięcie kolegium

Kolegium Polskie w Mallet działało z powodzeniem do 1938 r. Wielki wysiłek edukacyjny społeczności polonijnej został przerwany wskutek wejścia w życie ustaw nacjonalizacyjnych prezydenta Getúlio Vargasa, na mocy których zakazano istnienia organizacji imigranckich, używania innych języków niż język portugalski (wprowadzono zakaz nauczania języków obcych wśród dzieci poniżej 14. roku życia). W wydawanej w Kurytybie gazecie „Lud” 25 stycznia 1938 r. Towarzystwo im. M. Kopernika w Mallet zamieściło krótki komunikat:

„Zarząd Towarzystwa Kolegium im. Kopernika w Marechal Mallet zawiadamia rodziców, mających zamiar wysłać dzieci do Szkoły, że wobec niemożności wypełnienia wszystkich punktów dekretu stanowego o szkołach prywatnych, Kolegium w ciągu roku bieżącego będzie zamknięte. ZARZĄD.”

Kolegium w Mallet przestało istnieć. Część uratowanych książek trafiła do gimnazjum państwowego (nota bene także im. M. Kopernika), które zbudowano w Mallet na sąsiednim wzgórzu. Twórcom liceum pozostała jedynie satysfakcja z wykształcenia setek absolwentów, którzy zasilili szeregi inteligencji polonijnej. Inicjator pierwszej polskiej szkoły średniej, Roman Paul, po latach podsumowywał ćwierćwiecze działalności placówki: „Kiedyśmy tutaj przyjechali - w całej okolicy Malletu było tylko trzech takich, co umieli pisać. Zamknięcie kolegium w 1938 było dla nas wielką krzywdą. Może jednak nie wszystko poszło na marne.”

Casa da Memória Mallet

Stróżami pamięci o dorobku twórców, nauczycieli i absolwentów dawnego Kolegium Polskiego jest działające w Mallet Towarzystwo im. Mikołaja Kopernika. W budynku dawnej szkoły mieści się dziś Dom Pamięci Polskiej Imigracji w Mallet (Casa da Memória), w którym, w jednej z dawnych sal lekcyjnych, zaaranżowano wystawę poświęconą kolegium kopernikańskiemu. Można na niej obejrzeć to, co pozostało z bogatego niegdyś wyposażenia szkolnego, m.in. podręczniki, zeszyty szkolne, meble, pomoce dydaktyczne itp.

Przed wejściem do dawnego liceum rośnie majestatyczny dąb przywieziony z Polski i zasadzony przez nauczycieli z uczniami.