Artykuł zawiera protokół czynności sądu konkursowego na projekt pomnika Adama Mickiewicza w Wilnie wraz z reprodukcjami projektów, opublikowany w czasopiśmie „Sztuki Piękne”, 1926/1927, s. 98 (domena publiczna, przedruk za Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego, Katowice).  

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Konkurs na projekt pomnika Adama Mickiewicza w Wilnie.

Protokół czynności Sądu Konkursowego.

Sąd Konkursowy, zaproszony przez Komitet Główny budowy pomnika Adama Mickiewicza w Wilnie do rozpatrzenia i oceny projektów konkursowych na pomnik zgodnie z warunkami ogłoszonego w 1925 r. konkursu, zebrał się w Wilnie w dniu 10 listopada 1926 r. w składzie następującym:

JW Pan: gen. Lucjan Żeligowski, przewodniczący Komitetu Głównego, - wojewoda Władysław Raczkiewicz, zastępca przew. Kom. Gł., - prezydent Witold Bańkowski, delegat Kom. Gł., - prof. Ferdynand Ruszczyc, delegat Kom. Gł., - prof. Jerzy Remer, delegat Kom. Gł., - prof. dr Henryk Kunzek, delegat Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, - prof. Józef Gałęzowski, delegat Instytutu Sztuk Pięknych w Krakowie, - prof. dr Tadeusz Obmiński, delegat Wydziału Architekt. Polit. Lwów, - prof. dr Oskar Sosnowski, delegat Wydziału Architekt. Polit. Warszawa, - prof. Józef Czajkowski, delegat Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, - prof. Juljusz Kłos, delegat Wydziału Sztuk Pięknych U.S.B. w Wilnie, - Artur Górski, literat z Poznania.

Na wstępie Sąd zorganizował się, wybierając na przewodniczącego prof. dr. Henryka Kunzeka, na sekretarza zaś prof. Juljusza Kłosa.

Następnie Sąd stwierdził, że na konkurs nadesłano 67 (sześćdziesiąt siedem) projektów, oznaczonych niżej podanymi godłami, a przez Sąd opatrzonymi liczbami porządkowymi:

Nr. Godło:
    1.    „Półksiężyc”
    2.    „Topór”
    3.    „Aquila”
    4.    „Dal”
    5.    „Zenit”
    6.    „Cela Konrada”
    7.    „Zdrowe Ziarno”
    8.    „Dalej z posad”
    9.    „Gustaw=Konrad”
    10.    „Kamień”
    11.    „Wędrowiec”

Nr. Godło:
    12.    „Scyt”
    13.    „Timur”
    14.    „Plac”
    15.    „Niezdara”
    16.    „Trawka”
    17.    „Blok”
    18.    „Żubr”
    19.    „Improwizacja I”
    20.    „Dziuńka”
    21.    „Taras”
    22.    „Filareta”

Nr. Godło:
    23.    „Drogosław”
    24.    „Arka Przymierza”
    25.    „Snuć miłość”
    26.    „Gniazdo Filaretów”
    27.    „Katowice”
    28.    „Oda do młodości”
    29.    „F”
    30.    „Ilanka”
    31.    „Improwizacja II”
    32.    „Kochajmy Ojczyznę”
    33.    „Zdrój”
Nr. Godło:
    34.    „Rytm”
    35.    „Myśl”
    36.    „Zorza”
    37.    „Koło”
    38.    „Tęcza”
    39.    „Siła”
    40.    „Praca”
    41.    „Białe skrzydła”
    42.    „Zmierzch i świt”
    43.    „Saturn”
    44.    „Grażyna”
    45.    „Prometeusz”

Nr. Godło:
    46.    „Dziady”
    47.    „Poziomka”
    48.    „Odrodzenie”
    49.    „Z”
    50.    „Kościesza”
    51.    „Silesia”
    52.    „Improwizacja IV”
    53.    „Pielgrzym”
    54.    „T. C.”
    55.    „Witold”
    56.    „Improwizacja III”
    57.    „Światowid”

Nr. Godło:
    58.    „Granit o barwie ciała”
    59.    „Granit”
    60.    „Trójkąt”
    61.    „Biały kruk”
    62.    „Panno, co w Ostrej świecisz bramie”
    63.    „Młodości, podaj mi skrzydła”
    64.    „Wygnaniec”
    65.    „Jedność”
    66.    „Figura”
    67.    „Tęsknota”

Nadto nadesłany został projekt (godło „Łada”) tylko w reprodukcji fotograficznej, bez modelu plastycznego całości, wobec czego, jako nieodpowiadający warunkom konkursu, został nie uwzględniony.

Po odczytaniu warunków konkursu przystąpiono do szczegółowych oględzin projektów konkursowych, wystawionych w b. ujeżdżalni wojskowej przy placu Orzeszkowej.
W pierwszym obejściu odrzucono projekty, oznaczone liczbami porządkowymi: 1, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 14, 15, 17, 20, 23, 24, 26, 32, 35, 40, 47, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 60, 61, 62, 63, 66, 67 (razem 32 projekty).

Projekty te nie dorastają do poziomu, jakiego należałoby oczekiwać od tak wielkiego zadania, bądź to z powodu rażącego dyletantyzmu, niedojrzałości koncepcji i wykonania, bądź też pobieżności, nieodpowiadającej powadze i wysokości tematu.

Przy następnym głosowaniu odrzucono projekty następujące: 3, 8, 16, 18, 21, 27, 29, 30, 34, 36, 39, 41, 43, 45, 46, 48, 49, 58, 64, 65 (razem projektów 20).

Jakkolwiek projekty te wykazywały większą sprawność techniczną i opanowanie całości, czy też pewne zalety w szczegółach, i choć niektóre z nich posiadały pewne wartości artystyczne, nie mogły być uwzględnione, z powodu, że część ich nie wychodziła poza granice przeciętnej poprawnej banalności, operującej tak w pomyśle, jak i w rozwiązaniu zdawna utartymi i zużytymi szablonami. Co do reszty wymienionych projektów podkreślić należy, że jakkolwiek powyższe zarzuty stosują się do nich w mniejszej mierze, to przecież brak w nich, podobnie jak w poprzednich, dostatecznego zorientowania architektonicznego. Dało się na ogół

zauważyć, przy reasumpcji całości wrażenia, odniesionego z plonu konkursu, brak ogólny dostatecznego wniknięcia, a także wyczucia strony architektonicznej zadań pomnikowych.

Przy następnym obejściu do grupy poprzedniej zaliczono projekty oznaczone liczbą: 4, 13, 9, 75 (razem 4 projekty).

Pozostałe n projekty poddano szczegółowemu rozpatrzeniu ze względu na cechujące je poważniejsze wartości.

Nr 2, godło „Topór”, przewyższa uderzająco wszystkie nadesłane projekty pod każdym względem. Ujmuje najgłębiej w wysoce artystycznym, plastycznym ujęciu, z siłą i potęgą wyrazu, istotę indywidualności i twórczości Mickiewicza, wnosi świeżość myśli i inwencji plastycznej i uderza wybitną rytmiką oryginalnej architektury. Ponadto wyróżnia się wśród nadesłanych projektów precyzją wykonania na wysokim poziomie kultury artystycznej aż do najdrobniejszych szczegółów. Pewna egzotyczność formy, leżąca w intencjach artystycznych dzieła, nie powinna w tym wypadku być przeszkodą w realizacji projektu, wobec wymienionych niezwykłych wartości dzieła.Nadto polecono do zakupu (większością głosów) projekt nr 28, godło „Oda do Młodości”, oraz przyznano wyróżnienie projektowi nr 59, godło „Granit”.

Po otwarciu kopert okazało się, iż autorem nagrody I jest p. Stanisław Szukalski, art. rzeźbiarz w Paryżu, - autorem pracy odznaczonej II nagrodą jest p. Rafał Jachimowicz, art. rzeźbiarz w Wilnie, - autorem pracy odznaczonej III nagrodą jest p. Mieczysław Lubelski, art. rzeźbiarz w Warszawie.

Na tym Sąd pracę swoją ukończył i protokół niniejszy podpisał dnia 12 listopada 1926 r.

L. Żeligowski m.p., Władysław Raczkiewicz m.p., W. Bańkowski m.p., Ferdynand Ruszczyć m.p., Jerzy Reiner m.p., Henryk Kunzek m.p., Józef Gałęzowski m.p., dr Tadeusz Obmiński m.p., O. Sosnowski m.p., Józef Czajkowski m.p., Juljusz Kłos m.p., Artur Górski m.p.
    •        •    

Do powyższego, przez Komitet Konkursowy nam nadesłanego, protokółu dodajemy od siebie następujące uwagi:

Jak do wielu innych rzeczy, nie ma też Polska szczęścia do pomników. Dość wspomnieć „Jagiełłę” w Krakowie, „Mickiewicza” w Warszawie, Lwowie i Krakowie i owych „Kościuszków”, „Bartoszów” i „Kilińskich” zdobiących rozliczne grody i gródki małopolskie. Pojawiły się już pomniejsze „Bolesławy”, a wisi nad nami groźba znacznie większych, nie mówiąc o poniektórych monumentach gloryfikujących powstańców śląskich. Stolica została uraczona niedawno - oczekiwanym z utęsknieniem chyba tylko przez samego twórcę, przez wielu natomiast z dreszczykiem grozy - Chopinem, jednym z owych zasadniczych plastycznych nieporozumień. Nie tutaj miejsce rozwodzić się nad nim, tym bardziej, że dla jakiego takiego znawcy rzeźbiarskich wartości jest rozminięcie się z nimi gruntowne tego dzieła czymś rzucającym się od razu w oczy i zupełnie oczywistym.

Te ciemne mroki, opowijające niwę naszego współczesnego pomnikarstwa, budzą tym silniejszą tęsknotę za jakimś świtem w tej tak zresztą niełatwej dziedzinie. Toteż wielkim było napięcie oczekiwania na plon konkursu rozpisanego na projekt pomnika Mickiewicza w Wilnie, tak wyjątkowe mającego znaczenie, nie tylko artystyczne, ale też ogólno-narodowe. Niemniej też wyjątkowym urokiem powinno było pociągać rzeźbiarzy polskich zadanie wzniesienia wieszczowi pomnika w jego bliskiej ojczyźnie kresowej, co przed niedawnymi jeszcze czasy było czymś zupełnie nie do pomyślenia na terenie ziemi wileńskiej, jęczącej pod tak ciężkim brzemieniem niewoli, gdzie imię Polski wydawało się raz na zawsze wymazanym.

Gdy dołączymy do tego trzy wysokie - jak na nasze stosunki - nagrody konkursowe, to możemy słusznie twierdzić, że istniały tutaj zupełnie wyjątkowe podstawy do żywienia nadziei wielkiego zbiorowego wysiłku polskich rzeźbiarzy, który wyrazi się znacznie wyższym poziomem ogólnym dorobku i wyłoni garśćNr 9, godło „Gustaw-Konrad”. Całość organicznie związana dobrze, - energiczny ruch figury nie jest przekonywającym wyrazem ideowego podłoża zadania, co wywołuje raczej wrażenie siły wyłącznie fizycznej, przy dobrym rozwiązaniu rzeźbiarskim.
Nr 22, godło „Filareta”. Interesująca i dobrze architektonicznie związana sylweta całości o cechach monumentalnych z wyrazem młodzieńczej, filareckiej epoki Mickiewicza. Wyraz ten jednakże w samej figurze poety nie został zupełnie i szczęśliwie rozwiązany.
Nr 28, godło „Oda do Młodości”. Projekt cechuje szlachetny patos i kultura artystyczna, wywołuje jednak wrażenie niedostatecznej równowagi i nie rozwiązuje plastycznie cokołu, a tym samym i całości pomnika.
Nr 31, godło „Improwizacja II”. Przeciętna poprawność całości przy pewnej teatralności ruchu postaci.
Nr 33, godło „Zdrój”. Szlachetne ujęcie całości, dające jednak za mało wyrazu, jak na tego rodzaju zadanie. Figura nieco za ciężka i za wielka w stosunku do podstawy.
Nr 37, godło „Koło”, i nr 38, godło „Tęcza”. Chybiona skala zasadnicza, tak co do ujęcia plastycznego na danym placu, jak i co do treści ideowej, przy świeżości usiłowań plastycznych.
Nr 42, godło „Zmierzch i świt”. Projekt cechuje zasadnicze nieporozumienie co do pojęcia statyki, co powoduje brak monumentalności. Wyraz idei Mickiewiczowskiej zatracony został w szczegółach o dużej jednak artystycznej wartości i świeżości inwencji.
Nr 44, godło „Grażyna”. Projekt wykazuje walory rzeźbiarskie bez ujęcia architektonicznej całości i bez wyrazu ideowego.
Nr 59, godło „Granit”. Projekt cechuje wdzięk i szlachetność proporcji architektonicznych przy braku silniejszego wyrazu i pewnej bezosobowości charakteru.

Po rozpatrzeniu wyżej wyszczególnionych projektów przystąpiono do głosowania w sprawie przyznania nagród.

Nagrodę I (w kwocie 10 000 zł) przyznano jednogłośnie projektowi nr 2, godło „Topór”.
Nagrodę II (w kwocie 8 000 zł) przyznano większością głosów projektowi nr 22, godło „Filareta”.
Nagrodę III (w kwocie 6 000 zł) przyznano większością głosów projektowi nr 9, godło „Gustaw-Konrad”.Dzieł prześcigających wszystko, co na tym polu u nas dotąd zrobiono, pozwalających wreszcie raz przecie na uczczenie Wielkiego Piewcy nie tylko ochotą serc, lecz rzeczywistym, wiekopomnym dziełem wysokiej sztuki — nie stojącym w tak rozpaczliwej dysproporcji do jego ogromu, dziełem, za które wreszcie raz przecie nie będziemy potrzebowali się wstydzić.

Nadesłany przez Komitet Pomnika odpis protokołu Sądu Konkursowego wraz z fotografiami nagrodzonych projektów, a także naoczny ogląd wystawy konkursowej, pozwalają na wyrobienie sobie sądu o wyniku konkursu w całości, a w szczególności o projektach nagrodzonych. Otóż ze smutkiem należy stwierdzić, że powyżej wyrażone, tak usprawiedliwione nadzieje — zawiodły. Z wystawy projektów odnosi się ogólne wrażenie zbyt małego na ogół wysiłku w stosunku do wielkości i ważności zadania. Nie mówię już o zupełnie dyletanckich miernotach — wśród nich kilka litość wzbudzających okropności — znaczna część projektów wykazuje brak głębszego zastanowienia się i niedbałą pobieżność. W innych nie brak wprawdzie pewnego wysiłku i staranności, ale autorzy bądź to nie są w stanie wyjść z zaklętego koła do znudzenia już ogranych liczmanów, zbanalizowanego alegoryzowania, ckliwo-literackich pomysłów, bądź też rozmijają się w uderzający sposób z elementami architektoniki pomnikowej, co nie pozwala pewnym artystycznym wartościom ich dzieł dojść do zadowalającego, całościowego wyrazu.

Niemożność otrzymania fotografii projektów nienagrodzonych nie pozwala na ocenę poszczególnych dzieł, zasługujących na to, aby je poddać osobnemu rozbiorowi. Zmusza nas to do ograniczenia się na projekty nagrodzone i wyróżnione oraz dotknięcia ponadto jeszcze niektórych znamiennych zjawisk.

Projekt S. Szukalskiego z Paryża, pod godłem „Topór”, uzyskał w porównaniu z innymi projektami pierwszą nagrodę. Nie da się zaprzeczyć, że poziomem artystycznym prześciga znacznie inne. Cechuje go bowiem przede wszystkim szlachetne usiłowanie wyjścia z zaklętego koła banalnych alegorii, które używane są stale przy pomnikach tego rodzaju. Cechuje go dalej wielka rzeźbiarska umiejętność opracowania szczegółów, a przede wszystkim śmiałość koncepcji, która stara się przedstawić istotę twórczości A. Mickiewicza.

Nie znaczy to jednak, aby projekt ten był bez zarzutu i aby nie należało poczynić co do niego całego szeregu bardzo poważnych zastrzeżeń. W projekcie S. Szukalskiego przedstawiony jest Mickiewicz nagi, siedzący na jakimś cokole o dziwacznych, niespokojnie pokrajanych kształtach, z głową okoloną skrzydłami, pochyloną w bolesnym skurczu ekstazy twórczej. Od stóp wieszcza, z jego prawej strony, zarysowała się tęcza, która przechodzi ponad jego kolana i ginie z lewej strony. Na tęczy, po lewej stronie poety, siedzi orzeł, który wysunąwszy głowę pod lewą rękę poety, pije żarłocznie z jego dłoni krew, spływającą z głębokiej rany zarysowanej na lewej piersi wieszcza, w okolicach serca.Koncepcja niezwykła, wiele mówiąca — niestety jednak wykonanie wiele pozostawia do życzenia. Zamiast wyrazić swoją ideę w dużych, spokojnych, a śmiałych formach, autor tego projektu rozdrobił tak podstawę pomnika, jak i figurę samą na szereg drobnych szczególików — z wielką umiejętnością wykonanych — w figurze poety podkreślił w przesadny sposób mięśnie, tak że zatracił zupełnie wrażenie monumentalności, które pomnik taki wywierać powinien, a uczynił ze swego projektu drobną, bardzo interesującą rzeźbę.

Poza tym autor projektu, którego egzotyczna forma dość wyraźnie nawiązuje do sztuki indochińskiej, nie liczył się zupełnie z empirowym charakterem budynku miejskiego — typowym, klasycyzującym gmachem o sześciu dużych, wolno stojących kolumnach na fasadzie, z tympanonem wspartym na nich — na którego tle pomnik ma stanąć.

To wszystko sprawia, że mimo swych dużych artystycznych zalet, szczególnie w zestawieniu z innymi nadesłanymi na konkurs projektami, nie jest to projekt pomnika Mickiewicza, który odpowiadałby w pełni i rzeczywiście wszystkim wymaganiom uzasadnionym, jakie takiemu zadaniu stawiać się musi i powinno.

Jeżeli jednak projekt S. Szukalskiego budzi w nas tak poważne zastrzeżenia, to odznaczony drugą nagrodą projekt Filareta, Rafała Jakimowicza z Wilna, przeraża nas swoją banalnością, dzięki której nie powinien był wchodzić w rachubę przy klasyfikowaniu prac konkursowych. Mickiewicz przedstawiony jest na pegazie, który końcami skrzydeł usiłuje odbić się od ziemi. Alegoria sama w sobie jest już dostatecznie zdyskredytowana, a figura Mickiewicza — słabo siedząca na pegazie i ginąca między jego skrzydłami — odgrywałaby w pomniku rolę znikomą: od frontu ginęłaby za ogromną głową pegaza (vide: pomnik Jagiełły w Krakowie), z tyłu zaś widzielibyśmy jedynie duży trójkąt, którego podstawę tworzyłyby oba skrzydła pegaza, a wierzchołek — jego głowa z ledwie rysującą się na niej głową wieszcza.

Trzecią nagrodę przyznano Mieczysławowi Lubelskiemu z Warszawy za projekt pod godłem Gustaw-Konrad. Stosunek figury do cokołu — harmonijny, związanie z nim — logiczne, spokojna syl

Z projektów nieodznaczonych wybija się na plan pierwszy i zasługuje na żywszą uwagę projekt pod godłem „Zmierzch i Świt”. Odznacza się on niezwykłą oryginalnością pomysłu i wykonania, i przedstawia poważne wartości artystyczne. Autor, choć nie uniknął pewnych błędów formalnych — przede wszystkim zasadniczego nieporozumienia w zakresie statyki całej kompozycji — wykazał wielką śmiałość inwencji oraz świeżość spojrzenia na zagadnienie pomnika. Pomimo zatarcia wyrazu idei mickiewiczowskiej w bogactwie szczegółów, praca ta stanowi rzadki przykład twórczej indywidualności i śmiałej próby wyrażenia głębszej treści poza tradycyjnym kanonem alegorii.

Na tle ogólnej przeciętności większości projektów, ten właśnie szkic, niepozbawiony błędów, lecz bogaty w autorską wizję, wyróżnia się jako jedno z nielicznych dzieł, w którym odczuwa się autentyczne poszukiwanie nowej formy i próba wydobycia symbolicznego sensu twórczości Wieszcza. Z całą pewnością zasługiwał na wyróżnienie lub choćby specjalne wspomnienie w protokole sądu konkursowego, nie tylko ze względu na wartości artystyczne, ale i odwagę formalną.
Z projektów nieodznaczonych wybija się na plan pierwszy i zasługuje na żywszą uwagę projekt pod godłem „Zmierzch i świt”. Odznacza się on niezwykłą oryginalnością pomysłu i wykonania i przedstawia poważne wartości artystyczne. Autor, choć nie uniknął pewnych błędów formalnych – przede wszystkim zasadniczego nieporozumienia w zakresie statyki całej kompozycji – wykazał wielką śmiałość inwencji oraz świeżość spojrzenia na zagadnienie pomnika. Pomimo zatarcia wyrazu idei Mickiewiczowskiej w bogactwie szczegółów, praca ta stanowi rzadki przykład twórczej indywidualności i śmiałej próby wyrażenia głębszej treści poza tradycyjnym kanonem alegorii.

Na tle ogólnej przeciętności większości projektów, ten właśnie szkic, niepozbawiony błędów, lecz bogaty w autorską wizję, wyróżnia się jako jedno z nielicznych dzieł, w którym odczuwa się autentyczne poszukiwanie nowej formy i próbę wydobycia symbolicznego sensu twórczości Wieszcza. Z całą pewnością zasługiwał na wyróżnienie lub choćby specjalne wspomnienie w protokole sądu konkursowego, nie tylko ze względu na wartości artystyczne, ale i odwagę formalną.Byłoby jednak bardzo bolesne, gdyby ten nieudany konkurs zraził Wilno do szlachetnego i ze wszech miar uznania godnego postanowienia, by uczcić naszego wieszcza. Projekt pomnika Mickiewicza to zadanie bardzo trudne, które nie da się prędko rozwiązać. I dlatego konkurs ten powinien być uważany jako konkurs wstępny. Teraz powinno się zaprosić kilku rzeźbiarzy imiennie i zrobić ściślejszy konkurs na podstawie warunków, umiejętnie, na nowo opracowanych. Wierzymy głęboko, że w ten tylko sposób można dojść do szczęśliwego rozwiązania tego bardzo trudnego zagadnienia, a nadzieję naszą usprawiedliwiają te poszukiwania i przebłyski, które są widoczne w kilku (nagrodzonych i nienagrodzonych) projektach, na ten konkurs nadesłanych.