W tekście opisana jest historia inicjatywy postawienia pomnika Adama Mickiewicza w Wilnie. Przypomniane są niesprzyjające okoliczności, które wstrzymywały budowę pomnika. Wspomniane też jest, że chwilowo wznoszony jest „prowizoryczny” pomnik Mickiewicza przed wileńskim ratuszem autorstwa prof. Zbigniewa Pronaszki (finalnie stanął w innym miejscu). Wreszcie przypomniany jest konkurs na pomnik oraz kwestia ewentualnego postawienia figury na skwerze przed byłym ratuszem przy ul. Wielkiej (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1926, Półrocze II, s. 781, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Pomnik Mickiewicza w Wilnie.

Dwadzieścia lat temu, w grudniu 1905 roku, na szpaltach „Kuriera Litewskiego”, który tylko co był zaczął wychodzić w Wilnie, zainicjował, nieżyjący już dziś mec. Karpowicz, wzniesienie właśnie w Wilnie pomnika twórcy „Pana Tadeusza”. Zawiązał się komitet z ówczesnym redaktorem „Kuriera Litewskiego”, Czesławem Jankowskim, na czele. Posypały się projekty. Za otwarcie listy składek omal, że „Kurier Litewski” nie został zamknięty, a jego redaktor pociągnięty do ciężkiej odpowiedzialności sądowej. 

Pomimo, że były to rewolucyjne czasy pierwszej Dumy, władze rosyjskie kategorycznie sprzeciwiły się wszelkiej gloryfikacji Mickiewicza właśnie w Wilnie. Sprawa - poszła w odwłokę… do wybuchu wojny. Podjęta być mogła ponownie dopiero w 1921, po ustaleniu się w Wilnie polskiego stanu posiadania. Znów zawiązał się komitet pomnikowy, tym razem pod przewodnictwem cieszącego się niezrównaną popularnością, zdobywcy Wilna, generała Lucjana Żeligowskiego. 

Nastały atoli rychło potem czasy inflacji i kryzysów ekonomicznych. Z racji wielu niesprzyjających okoliczności, opuszczenia Wilna przez gen. Żeligowskiego, ciężkich warunków materialnych w Polsce całej i t. p., działalność Głównego Komitetu Budowy Pomnika Adama Mickiewicza w Wilnie (tak brzmi pełny tytuł) zaczęła przewlekać się i słabnąć. Dla ożywienia jej, dla ruszenia sprawy z martwego punktu, grono wojskowych, z gen. Leonem Berbeckim na czele, postanowiło wznieść w Wilnie, przed ratuszem, prowizoryczny pomnik Mickiewicza, mianowicie powiększony do dwunastometrowej wysokości model ewentualnego pomnika Mickiewicza, kompozycji prof. Zbigniewa Pronaszki. Była to kolosalna figura poczęta z koncepcji futurystycznej, wyrastająca prosto z ziemi. 

Nastąpił konflikt między Komitetem Głównym, cywilnym, a Komitetem Wojskowym. Incydent zlikwidowano na drodze kompromisu. Zgodzono się, że model prof. Pronaszki (z drzewa i cementu) nie stanie na placu przed ratuszem, jeno za Wilją, przed koszarami Tuskulańskimi pierwszego pułku artylerii polowej. Co się też i stało w październiku 1924 r., z okazji setnej rocznicy wywiezienia z Wilna filaretów, wraz z Mickiewiczem, na wygnanie. Akcja wojskowa miała tę dobrą stronę, że w samej rzeczy pobudziła energię Komitetu Pomnikowego. Jakoż ogłoszony został konkurs. 

Termin nadsyłania modeli upłynął z dniem 1 października r. b. Nadesłano projekty (w gipsie) zarówno ze wszystkich ognisk artystycznych w Rzeczypospolitej, jak i z zagranicy. Plon nader obfity. Czy wyda dzieło godne największego poety polskiego - dopiero się okaże. Konkurs będzie rozstrzygnięty w dniu 15 listopada r. b. Poczem niezwłocznie otwarta będzie - w odpowiednio zremontowanej i udekorowanej b. ujeżdżalni - wystawa wszystkich konkursowych modeli. Nagrody przyznane będą trzy: pierwsza wynosi 10.000 złotych, druga 8.000, trzecia 6.000 złotych. 

Pomnik stanąć ma na skwerze przed byłym ratuszem, gmachem przebudowanym w stylu klasycyzmu przez Gucewicza w 1783 r., przy ulicy Wielkiej, opodal pamiątkowych murów b. klasztoru Bazylianów, po drodze z Ostrej Bramy do uniwersytetu. Główny Komitet Budowy Pomnika stoi pod protektoratem p. Prezydenta Rzeczypospolitej oraz obu marszałków, Senatu i Sejmu. 

Przewodniczy zarząd, złożony z 12 osób, którymi są: gen. Lucjan Żeligowski (prezes), wojewoda Raczkiewicz (pierwszy wiceprezes), prezydent m. Wilna W. Bańkowski (drugi wiceprezes), prof. Wydziału Sztuk Pięknych uniwersytetu, prodziekan tegoż wydziału, artysta-malarz Ferdynand Ruszczyc (trzeci wiceprezes), dyrektor Towarzystwa „Przezorność”, Józef Korolec (skarbnik, przewodniczący sekcji finansowej), naczelnik Oddziału Sztuki i Kultury przy urzędzie wojewódzkim, konserwator, prof. Jerzy Remer (sekretarz), ks. Piotr Śledziewski (drugi sekretarz), red. Czesław Jankowski (przewodniczący sekcji prasowo-propagandowej), przewodniczący sejmikowi wileńsko-trockiemu gen. Jan Marcin Falewicz, prof. Stanisław Kościałkowski i radny m. Wilna, p. Bronisław Umiastowski. 

Do jury konkursowego zaproszono spoza Wilna p. Artura Górskiego, znakomitego estetę, autora „Monsalvatu”, tudzież przedstawicieli-delegatów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, krakowskiego Instytutu Sztuk Pięknych, Wydziału Architektury Politechniki we Lwowie, tegoż wydziału Politechniki Warszawskiej i Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie.