Zarys historyczny

Podhajczyki, dawniej występujące jako „Podhajczyki Justynowe”, położone są 7 kilometrów na południe od znacznie większej Trembowli, po zachodniej stronie rzeki Seret, przy drodze do Janowa i Budzanowa. Najstarsza wzmianka o tym miejscu pochodzi z XV wieku. Wówczas to majątek, w którego skład wchodziły Podhajczyki, należał do „Wołczka”. Kolejne stulecie to czas wielkich niepokojów. W XVI wieku Tatarzy i Wołosi na terenie Podhajczyków wymordowali kilka tysięcy jeńców z regionu, w tym między innymi z Trembowli. Podobnych zdarzeń, które dziś określono by jako akty ludobójstwa, było w okolicy znacznie więcej. Jedno ze wzgórz nazywane było „szubienicą”.

W drugiej połowie stulecia Podhajczyki doczekały się odrębności administracyjnej. W XVIII wieku miejscowość należała do hrabiego Jana Skarbka. Wówczas to we wsi znajdował się okazały dwór wraz z zabudowaniami folwarcznymi. Na przełomie XVIII i XIX wieku dobrem władał Rafał Korytkowski, następnie jego syn Karol. Od lat sześćdziesiątych XIX wieku majątek należał do Koziebrodzkich. To właśnie dzięki tej rodzinie Podhajczyki znacznie się rozbudowały i wzbogaciły. Szczególną rolę, w tym kontekście, odegrał Justyn Koziebrodzki.

Marcin Biernat w swoim opracowaniu na temat obiektu i miejscowości przytacza:

„Justyn Koziebrodzki nabył Podhajczyki « w opuszczonym stanie» , ale tak « podniósł gospodarstwo» , że w 2. poł. w. XIX miejscowość określano jako jedną z « rzadkich na Podolu wsi porządnie zabudowanych» . Koziebrodzki wybudował w Podhajczykach „dom mieszkalny” z cegły i kamienia, « upiększył ogród» oraz « zaprowadził chów poprawnej rasy koni i bydła”, a ponadto uruchomił cegielnię wyrabiającą cegły i dachówki. Działalność Koziebrodzkiego nie ograniczała się tylko do jego własności. Głównie jego staraniem władze powiatowe wybudowały przechodzącą przez Podhajczyki drogę, łączącą Trembowlę z koleją transwersalną, z mostem na Serecie w Janowie» . Za jego czasów odkryto w Podhajczykach złoża « najdoskonalszego siwego kamienia, z którego równie jak z trembowelskiego wyborny materiał, największego rozmiaru wyrabiać [było] można» .”

W tym właśnie okresie rozkwitu, na przełomie XIX i XX wieku podjęto w miejscowości decyzję dotyczącą budowy pełnoprawnego obiektu sakralnego. Do tej pory Podhajczyki podlegały pod parafię w Janowie. W roku 1906 rozpoczęto budowę świątyni, która ukończona została w roku 1911. Wówczas też miała miejsce konsekracja. W tym samym roku Ministerstwo Kultu Religijnego i Oświaty wydało zgodę na utworzenie w Podhajczykach niezależnej fary. Od roku 1912 w miejscowości funkcjonowała ekspozytura, która pełny status zyskała dopiero w roku 1925.

Świątynię w Podhajczykach wybudowano głównie z niezwykle ofiarnych składek parafian, lecz niestety „bez fachowego kierownictwa”. Jak przytacza Marcin Biernat w swoim opracowaniu na temat obiektu, spowodowało to „w całości wiele braków i niedomagań”, a poważną kwestią okazało się zawilgocenie spowodowane brakiem drenażu. Dodatkowo zbyt mały okap dachu powodował spływanie wody deszczowej na elewacje i potęgowanie problemu. W roku 1913 dokonano zatem niezbędnych prac naprawczych oraz zapobiegawczych, które uratowały obiekt.

Okres II wojny światowej, szczególnie w schyłkowej fazie, przyniósł czas wielkich niepokojów. Ze względu na terror ze strony UPA, ostatni proboszcz, ksiądz Leopold Dopart, w latach 1944-1945 obsługiwał parafię dojeżdżając z Trembowli. Jednak ostatecznie opuścił Podhajczyki, zdając klucze zaufanemu, polskiemu sołtysowi. Wyposażenie kościelne wraz z większością parafian, trafiło do Szybowic i Maciejowic koło Opola.

Obecnie obiekt użytkowany jest przez Ukraińską Autokefaliczną Cerkiew Prawosławną i nosi wezwanie Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy. Warto odnotować, że w Podhajczykach istniała już drewniana cerkiew pw. Podniesienia Krzyża. Wybudowana była w roku 1754 i przetrwała do końca XIX stulecia.

Niedaleko miejscowości znajdują się również cenne prehistoryczne grobowce, a na terenie wsi stanowiska archeologiczne z okresu średniego paleolitu i kultury trypolskiej. Te ostatnie datowane są na IV-III tysiąclecie przed naszą erą.

Architektura

Obiekt położony jest na południowo-zachodnim krańcu miejscowości, przy drodze prowadzącej z Trembowli do Janowa i Budzanowa. Wybudowano go przy użyciu nieregularnie ociosanych fragmentów piaskowca, skupiając się jednakowoż na partiach składających się na detale. Innymi słowy gzymsy i obramienia uformowano już gładko.

Kościół składa się z trójnawowego, trójprzęsłowego korpusu, w którym nawa główna jest szersza od bocznych (tzw. układ halowy) oraz niższej, jednoprzęsłowej części ołtarzowej (szerokość ta sama co nawa środkowa), którą skierowano na zachód i zamknięto ścianą prostą.

Od frontu do części nawowej dołączono aneks, który na piętrze mieści murowany chór muzyczny. Dostęp do niego wiedzie przez spiralną klatkę schodową umieszczoną w wieżyczce z boku. Na dole, pod chórem rozmieszczono, w asymetryczny sposób, portyki z ostrołukowymi arkadami. Z kolei w pierwsze przęsło od wschodu wbudowano trójkondygnacyjną wieżę na rzucie kwadratu. Jej mury wychodzą poza ogólny obrys korpusu. W przyziemiu mieści się kaplica Męki Pańskiej.

Jak pisze Marcin Biernat w swoim opracowaniu na temat obiektu, nietypowa asymetria charakteryzująca projekt stanowi w pełni świadome przełamanie neogotyku modernistycznymi wpływami. Najpewniej autor świątyni zaczerpnął tę inspirację z budowli brytyjskich. Teodor Talowski przebywał na terenie Zjednoczonego Królestwa pod koniec XIX wieku i najprawdopodobniej właśnie wówczas zachwycił się tego typu koncepcjami, po czym przeniósł je do Europy Wschodniej. W omawianym obiekcie egzemplifikacje tej syntezy stanowią między innymi: asymetryczna fasada, skomponowana dwuplanowo z ostrołukowymi oknami i innymi elementami charakterystycznymi dla neogotyku (jak np. pokaźne koliste okno umieszczone w fasadzie i wysokie prostokątne okno zamknięte ostrołukowo w głównej wieży), asymetryczne aneksy flankujące prezbiterium, mieszczące zakrystię i skład. Artykulacja elewacji zewnętrznych w większości przeprowadzona została za pomocą przypór, opinających boczne ściany korpusu i narożniki prezbiterium.

Korpus główny nakryto dachem dwuspadowym, podobnie jak zakrystię i portyk północnej fasady. Prezbiterium wieńczy dach trójpołaciowy, a aneksy przy części ołtarzowej i przedsionek zakrystii dach pulpitowy. Wieżyczka, która mieści klatkę schodową (dostęp do chóru), nakryta została połową daszku ostrosłupowego. Wieżę frontalną dawniej wieńczył dach namiotowy. Dziś przykryta jest charakterystyczną dla kościołów wschodnich kopułą. Wszystkie połacie i hełmy pokryte zostały blachą.

W środku uwagę zwracają filary międzynawowe, ustawione na rzucie krzyżowym. Wieńczą je kapitele w formie odcinków belkowania. Na tzw. „ścianach magistralnych” rozmieszczono pilastry o analogicznym kształcie i identycznych kapitelach. Wszystkie arkady (w tym arkada tęczy) są ostrołukowe. W części głównej oraz kaplicy Męki Pańskiej zastosowano sklepienia krzyżowe. Część ołtarzową oraz przestrzeń nad chórem wieńczą sklepienia kolebkowe różniące się pewnymi szczegółami. Z kolei w aneksach przy prezbiterium i pod chórem zastosowano stropy Kleina, czyli prościej mówiąc płaskie stropy wzmocnione stalowymi belkami.

Do najważniejszych elementów związanych z wyposażeniem, wystrojem i otoczeniem kościoła należą bądź należały m.in.:

• Ołtarz główny, w neogotyckim stylu, zawierający między innymi herb Koziebrodzkich „Jastrzębiec” oraz rzeźby naturalnej wielkości: Matka Boska z Dzieciątkiem (Mater Admirabilis), Święty Leopold Wyznawca i Święta Róża z Limy, wykonane z polichromowanego, pozłacanego drewna;
• Neogotycki, malowany na kolor wiśniowy, częściowo pozłacany ołtarz boczny z rzeźbami wykonanymi z drewna polichromowanego, przedstawiającymi m.in. : Najświętsze Serce Jezusa, Św. Michała Archanioła;
• Organy z dwoma klawiaturami, ośmiorejestrowe;
• Neogotyckie witraże, datowane na początek XX wieku, zdobione motywami roślinnymi z hierogramami;
• Obrazy, w tym między innymi: Nawiedzenie Najświętszej Panny Marii, Matka Boska Królowa Polski oraz Chrystus ubiczowany (jak podają źródła określany jest jako „bardzo stary”);
• Mur z nieregularnych ciosów kamiennych otaczający teren przykościelny;
• Dzwonnica-brama murowana z ciosów kamiennych;
• Kaplica grobowa Koziebrodzkich znajdująca się na cmentarzu, datowana na rok 1885.

Obiekt jest w dobrym stanie, choć na miejscu brakuje oryginalnego wyposażenia z wyjątkiem resztek witraży, chrzcielnicy, kropielnicy, ramy feretronu i stacji Drogi Krzyżowej. Obecnie przekształcony w cerkiew, nabrał cech stylowych charakterystycznych dla kościołów wschodnich, jednak jego główna bryła pozostała niezmieniona.

Nazwa: Kościół parafialny pw. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii w Podhajczykach Justynowych

Nazwa funkcjonująca obecnie: Cerkiew prawosławna pw. Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy w Podhajczykach

Dział: architektura

Lokalizacja: Ukraina, obwód: tarnopolski, miejscowość: Podhajczyki Justynowe

Autor: Teodor Talowski

Data powstania: 1911 r.

Dane techniczne: Obiekt murowany z kamienia