Zarys historyczny

Miejscowość znajduje się 15 kilometrów na południe od Trembowli. Janów Trembowelski, za czasów sowieckich, nosił nazwę „Iwankiwce”, a później „Dołyna”. Najstarsze wzmianki o tej miejscowości pochodzą z XVI wieku, choć w roku 1928 odkryto tu ślady osadnictwa paleolitycznego, a w latach osiemdziesiątych XX wieku pozostałości po kulturze czerniachowskiej z początków naszej ery.

Miasto powstało na terenie wsi Dołhe. Wśród właścicieli wymienia się m.in.: Katarzynę Lichańską, rodzinę Bojarskich, Stanisława Lanckorońskiego, Golskich (z Zamiechowa) (XVII wiek), Boguszów herbu Półkozic i Skarbków (XVIII wiek). W Janowie rozwijało się rzemiosło. Na terenie miejscowości działało aż trzynaście zawodów, w tym kowale, murarze, cieśle, malarze, stelmachowie, tkacze, krawcy, kuśnierze, szewcy, młynarze, piekarze, rzeźnicy, konowałowie. Niestety, na wysokości XVII stulecia miasto ucierpiało przez najazdy Turków, Tatarów i Kozaków. W XVIII wieku Janów Trembowelski spotkała cała seria nieszczęść. Najpierw miejscowość nawiedziła epidemia dżumy, potem miała miejsce utrata praw miejskich, a następnie wielki pożar.

W pierwszej połowie XIX wieku dobra janowskie nabył Hrabia Adam Baworowski. Przekazał on majątek swojej córce w posagu. Kolejnymi właścicielami byli m.in. Łosiowie.

Parafia w miejscowości powstała w roku 1611, a fundatorami byli Jan i Zofia z Zamiechowa Golscy. Wówczas też został wzniesiony pierwszy, drewniany kościół. Ćwierć wieku później przy farze powstał również szpital sfinansowany przez Zofię z Zamiechowa. Placówka rozwijała się dzięki dobroczynności późniejszych właścicieli Janowa Trembowelskiego.

Źródła historyczne są bardzo skąpe w szczegółowe informacje na temat genezy powstawania kościoła murowanego. Wiadomo, że idea zrodziła się już w XVII wieku, kiedy to Zofia z Zamiechowa wyznaczyła w swym testamencie 800 zł rocznie na prowadzenie budowy, co z czasem okazało się kwotą niewystarczającą, więc całe przedsięwzięcie znacznie się przeciągnęło. Dalsze dzieje również znane są fragmentarycznie. Istnieją adnotacje związane z finalizowaniem określonych partii obiektu oraz wyposażaniem go w kolejne istotne elementy, ale poza oszczędnymi śladami wiadomo niewiele. Najstarszy odkryty inwentarz pochodzi z końca XVIII wieku i zdradza bardzo dobry stan świątyni.

Pod koniec XIX stulecia kościół był dobrze wyposażony. Istnieją informacje o pięciu ołtarzach, w tym głównym, który został przeniesiony z klasztoru Bazylianów w Podgórzanach.

Pierwsza wojna światowa oszczędziła obiekt, choć sama jego metryka powodowała konieczność przeprowadzenia remontów. W okresie międzywojennym przeprowadzono gruntowne prace, które obejmowały m.in. wymianę posadzki, otynkowanie na zewnątrz i wewnątrz, wymianę okien, pokrycia dachu oraz wieżyczki na sygnaturkę. W roku 1930 odnowiono też dzwonnicę.

Niestety II wojna światowa okazała się czasem potężnych niepokojów. Ataki ze strony UPA zmusiły wikarego, księdza Emila Gajewskiego do wyjazdu. Część wyposażenia udało się uratować księdzu Stefanickiemu, a część uległa rozproszeniu.

W czasach dominacji ZSRR kościół zamieniono na magazyn zbożowy. W roku 1991 obiekt został przejęty przez Ukraińską Autokefaliczną Cerkiew Prawosławną Patriarchatu Kijowskiego. Świątynię odnowiono, a wnętrze pokryto malowidłami.

Architektura

Obiekt usytuowany jest w obrębie umocnień zamku, którego ruiny stoją na malowniczym wzniesieniu. Powstał na rzucie krzyża łacińskiego, którego ramię tworzy trójprzęsłowa nawa i jednoprzęsłowe, zamknięte trójbocznie prezbiterium skierowane na wschód (w domyśle, w kierunku Jerozolimy). Zakrystia, dołączona do części ołtarzowej, powstała na rzucie kwadratu. Poprzeczne ramię stanowi para kaplic (na rzucie ośmioboku) dostawionych do przęsła nawy. Od frontu umieszczono masywną wieżę na rzucie kwadratu. W przyziemiu mieści ona kruchtę, a w wyższej kondygnacji chór muzyczny. W narożniku pomiędzy wieżą, a częścią nawową została umieszczona spiralna wieżyczka schodowa.

Elewacje zewnętrzne usadowiono na cokole. Wszystkie narożniki opięto pilastrami toskańskimi, z wyjątkiem zakrystii. W tym module pilastry zastąpiono lizenami. Front niemal w całości przysłonięty został przez wyżej wspomnianą wieżę. Wszystkie elewacje zostały zamknięte profilowanym gzymsem o podobnej wysokości. Jedynie na fasadzie gzymsu użyto do poziomego oddzielenia kondygnacji.

Część nawowa oraz kruchta nakryte są dachami dwuspadowymi. Podobne zastosowano w części ołtarzowej i kaplicach, tyle że w tych modułach przechodzą w wielospadowe. Zakrystię zaś nakryto dachem dwupołaciowym. Na wieży zastosowano dach mansardowy (czyli rodzaj dachu łamanego), z którego wyrasta kopułka z gałką i krzyżem. W miejscu skrzyżowania nawy z kaplicami umieszczono wieżyczkę na sygnaturkę przypominającą wieżę na froncie, tyle że w zmniejszonej wersji.

Artykulacja ścian wewnętrznych poprowadzona została za pomocą płaskich pilastrów z kapitelami (zdobnymi zakończeniami) utworzonych z odcinków belkowania. Uwagę zwraca również niski gzyms. Część nawową zamknięto sklepieniem kolebkowo-krzyżowym, ołtarzową kolebkowym, które nad zamknięciem przechodzi w lunetowe. Kolejną cechą charakterystyczną są uskrzydlone główki aniołków, występujące jako elementy ozdobne umieszczone pod profilowanym gzymsem. W kaplicach zastosowano sklepienie lunetowe, w kruchcie, nad chórem muzycznym i w zakrystii- krzyżowe. Okna w obiekcie są wąskie, prostokątne i zamknięte półkoliście, w głębokich rozglifieniach od strony wnętrza. W części ołtarzowej występuje okno koliste.

Jak pisze Jan K. Ostrowski w swoim opracowaniu na temat obiektu, świątynia zachowana została w dobrym stanie, lecz bez dawnego wyposażenia. Z przedmiotów wywiezionych do Polski udało się odnaleźć rzeźbę przedstawiającą wizerunek Chrystusa Zmartwychwstałego, krzyż ołtarzowy, ornat i dwie chorągwie znajdujące się w kościele w Smolnie Wielkim (województwo lubuskie), monstrancję znajdującą się w kościele w Tucznie i relikwiarz znajdujący się w kościele w Potoku Jaworskim.

Do najważniejszych elementów związanych z dawniej bardzo bogatym wyposażeniem kościoła należały m.in.:

• Ołtarz główny z obrazami: Najświętsze Serce Jezusa, Św. Anna, Św. Trójca i rzeźbami przedstawiającymi wizerunki Św. Franciszka z Asyżu i Św. Teresy od Dzieciątka Jezus, datowany na 1928 rok;
• Ołtarz boczny z obrazem przedstawiającym wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej;
• Ołtarz boczny z obrazem przedstawiającym wizerunek Św. Józefa;
• Drewniana ambona autorstwa Jana Wojtowicza datowana na 1926 rok.

Znajdująca się w linii muru na południe od kościoła, datowana na rok 1825 dzwonnica przetrwała do naszych czasów.

Według Ostrowskiego „gotycyzujących kościołów o treflowym rozwiązaniu prezbiterium i transeptu oraz mniej lub silniej zaznaczonych cechach gotyckich zachowało się na Podolu ok. 107, Stanowią one w znacznym stopniu o wyrazie tamtejszej architektury w. XVII, choć geneza ich typu i cech warsztatowo-stylistycznych nie została do końca wyjaśniona.”