Zarys historyczny

Miejscowość znajduje się 15 km na południe od Trembowli. Za czasów sowieckich nosiła nazwę Iwankiwce, a później Dołyna. Najstarsze wzmianki o niej pochodzą z XVI w., choć w roku 1928 odkryto tu ślady osadnictwa paleolitycznego, a w latach 80. XX w. pozostałości po kulturze czerniachowskiej z początków naszej ery.

Janów powstał na terenie wsi Dołhe. Wśród jego właścicieli wymienia się m.in. Katarzynę Lichańską, rodzinę Bojarskich, Stanisława Lanckorońskiego, Golskich z Zamiechowa (XVII w.), Boguszów herbu Półkozic i Skarbków (XVIII w.). Rozwijało się tu rzemiosło - na terenie miejscowości działali przedstawiciele aż trzynastu zawodów, w tym kowale, murarze, cieśle, malarze, stelmachowie, tkacze, krawcy, kuśnierze, szewcy, młynarze, piekarze, rzeźnicy, konowałowie. Niestety, w XVII stuleciu miasto znacznie ucierpiało przez najazdy Turków, Tatarów i Kozaków, w XVIII w. szalała w nim epidemia dżumy, później nastąpiła utrata praw miejskich, a następnie strawił je wielki pożar.

W 1. połowie XIX w. dobra janowskie nabył hrabia Adam Baworowski, który przekazał majątek w posagu swojej córce. Kolejnymi właścicielami byli m.in. Łosiowie.

Parafia w miejscowości powstała w roku 1611, a fundatorami byli Jan i Zofia Golscy z Zamiechowa. Wówczas też został wzniesiony pierwszy, drewniany kościół. Ćwierć wieku później przy farze powstał również szpital sfinansowany przez Zofię Golską. Placówka rozwijała się dzięki dobroczynności późniejszych właścicieli Janowa Trembowelskiego.

Nie znajdujemy w źródłach szczegółowych informacji na temat genezy powstawania kościoła murowanego. Wiadomo, że idea jego wzniesienia zrodziła się już w XVII w., kiedy to Zofia Golska wyznaczyła w swym testamencie 800 zł rocznie na prowadzenie budowy, co z czasem okazało się kwotą niewystarczającą, w związku z czym całe przedsięwzięcie znacznie się przeciągnęło. Dalsze dzieje świątyni także znane są jedynie fragmentarycznie. Świadczą o nich zapisy związane z finalizowaniem określonych partii obiektu oraz wyposażaniem go w kolejne istotne elementy. W najstarszym zachowanym inwentarzu pochodzącym z końca XVIII w. stan świątyni określono jako bardzo dobry. 

Pod koniec XIX stulecia kościół był dobrze wyposażony. Istnieją informacje o pięciu ołtarzach, w tym głównym, który został przeniesiony z klasztoru Bazylianów w Podgórzanach.

Pierwsza wojna światowa oszczędziła obiekt, lecz sama jego metryka wymuszała konieczność przeprowadzenia gruntownego remontu. W okresie międzywojennym podjęto prace obejmujące m.in. wymianę posadzki, otynkowanie budynku na zewnątrz i wewnątrz, wymianę okien, pokrycie dachu oraz wieżyczki na sygnaturkę. W roku 1930 odnowiono także dzwonnicę.

Podczas II wojny światowej ataki ze strony UPA zmusiły wikarego, księdza Emila Gajewskiego, do wyjazdu. Część wyposażenia udało się uratować księdzu Stefanickiemu, pozostałe elementy uległy rozproszeniu.

W czasach dominacji ZSRR kościół zamieniono na magazyn zbożowy. W roku 1991 obiekt został przejęty przez Ukraińską Cerkiew Prawosławną Patriarchatu Kijowskiego. Świątynię odnowiono, a wnętrze pokryto malowidłami.

Architektura

Obiekt usytuowany jest w obrębie umocnień zamku, którego ruiny stoją na malowniczym wzniesieniu. Powstał na rzucie krzyża łacińskiego, z trójprzęsłową nawą i jednoprzęsłowym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium skierowanym na wschód (w domyśle ku Jerozolimie). Dołączona do części ołtarzowej zakrystia powstała na rzucie kwadratu. Do przesła nawy dostawiono parę kaplic na rzucie ośmioboku, od frontu zaś umieszczono masywną wieżę na rzucie kwadratu. W przyziemiu mieści ona kruchtę, a w wyższej kondygnacji chór muzyczny. W narożniku pomiędzy wieżą a częścią nawową znajduje się spiralna wieżyczka schodowa.

Elewacje zewnętrzne posadowiono na cokole. Wszystkie narożniki opięto pilastrami toskańskimi. Wyjątek stanowi zakrystia, gdzie pilastry zastąpiono lizenami. Front niemal w całości przysłonięty został przez wieżę. Wszystkie elewacje zostały zamknięte profilowanym gzymsem o podobnej wysokości. Jedynie na fasadzie do poziomego oddzielenia kondygnacji użyto gzymsu.

Część nawowa oraz kruchta nakryte są dachami dwuspadowymi, w części ołtarzowej i kaplicach przechodzą one w wielospadowe, zakrystię natomiast nakryto dachem dwupołaciowym. Na wieży zastosowano dach mansardowy (rodzaj dachu łamanego), z którego wyrasta kopułka z gałką i krzyżem. W miejscu skrzyżowania nawy z kaplicami umieszczono wieżyczkę na sygnaturkę przypominającą wieżę na froncie, tyle że mniejszą.

Artykulacja ścian wewnętrznych poprowadzona została za pomocą płaskich pilastrów z kapitelami (zdobnymi zakończeniami) utworzonych z odcinków belkowania. Uwagę zwraca również niski gzyms. Część nawową zamknięto sklepieniem kolebkowo-krzyżowym, a ołtarzową kolebkowym, które nad zamknięciem przechodzi w lunetowe. Kolejną cechą charakterystyczną są uskrzydlone główki aniołków występujące jako elementy ozdobne umieszczone pod profilowanym gzymsem. W kaplicach zastosowano sklepienie lunetowe, w kruchcie, nad chórem muzycznym i w zakrystii krzyżowe. Okna w obiekcie są wąskie, prostokątne i zamknięte półkoliście, w głębokich rozglifieniach od strony wnętrza. W części ołtarzowej występuje okno koliste.

Jak pisze Jan K. Ostrowski w swoim opracowaniu na temat obiektu, świątynia zachowała się w dobrym stanie, lecz bez dawnego wyposażenia. Z przedmiotów wywiezionych do Polski udało się odnaleźć rzeźbę przedstawiającą wizerunek Chrystusa Zmartwychwstałego, krzyż ołtarzowy, ornat i dwie chorągwie znajdujące się w kościele w Smolnie Wielkim (województwo lubuskie), monstrancję znajdującą się w kościele w Tucznie i relikwiarz przechowywany w kościele w Potoku Jaworskim.

Do najważniejszych elementów dawnego wyposażenia kościoła należały m.in.:

• datowany na rok 1928 ołtarz główny z obrazami: Najświętsze Serce Jezusa, Św. Anna, Św. Trójca i rzeźbami przedstawiającymi wizerunki św. Franciszka z Asyżu i św. Teresy od Dzieciątka Jezus;
• ołtarz boczny z obrazem przedstawiającym wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej;
• ołtarz boczny z obrazem przedstawiającym wizerunek św. Józefa;
• drewniana ambona autorstwa Jana Wojtowicza datowana na rok 1926.

Do naszych czasów przetrwała datowana na rok 1825 dzwonnica znajdująca się w linii muru na południe od kościoła.

Zdaniem Jana K. Ostrowskiego „gotycyzujących kościołów o treflowym rozwiązaniu prezbiterium i transeptu oraz mniej lub silniej zaznaczonych cechach gotyckich zachowało się na Podolu ok. 107. Stanowią one w znacznym stopniu o wyrazie tamtejszej architektury w. XVII, choć geneza ich typu i cech warsztatowo-stylistycznych nie została do końca wyjaśniona”.