Zarys historyczny

„Mogilnica” (dawniej „Mogielnica”), w której znajduje się omawiany obiekt zwie się dziś „Nową Mogielnicą” i leży w dolinie potoku Gniła Rudka, około 12 kilometrów na południowy zachód od Trembowli i około 9 kilometrów na zachód od Janowa Trembowelskiego. W latach 1964-1991 miejscowość nosiła nazwę „Trudowe”. Warto odnotować, że obszar został współcześnie podzielony administracyjnie na nową i starą część. Obok omawianej miejscowości z kościołem pw. Świętego Józefa znajduje się również jednostka o nazwie „Mogielnica Stara”, w której spotkać można murowaną cerkiew pw. Trójcy Przenajświętszej, istniejącą od XV stulecia.

Pierwsze wzmianki o Mogilnicy pochodzą z XV wieku, choć najstarsze ślady historyczne odnalezione w obrębie wsi datuje się na III tysiąclecie p.n.e. (pozostałości osady kultury trypolskiej) oraz duże cmentarzysko z XI-XIII wieku n.e.

W XVI i XVII stuleciu wieś pełniła strategiczną militarnie funkcję. To właśnie na jej terenie organizowano zgrupowania wojsk wyruszających przeciwko Mołdawianom, Tatarom, Turkom i Kozakom. Co ciekawe, jeszcze do roku 1559 Mogilnica (wraz z Romanówką i Chmielówką) stanowiła starostwo niegrodowe, a w latach 1712-1753 notowana była jako miasto. Wśród dzierżawców i właścicieli majątku wymienia się m.in. Mikołaja Wieniawskiego, Józefa Skrzetuskiego, Michała Skrzetuskiego, a od roku 1776 w posiadanie dobra wszedł Maciej Starzeński. W jego rodzinie majątek pozostał aż do II wojny światowej!

Jak pisze Michał Kurzej w swoim opracowaniu na temat obiektu i miejscowości, w XIX w. Mogilnica urosła w siłę. Była jedną z największych wsi w Galicji. Nie tylko zamożną, ale i porządnie zabudowaną. W miejscowości znajdowały się łomy czerwonego piaskowca trembowelskiego, gorzelnia, młyny i trzy karczmy. We dworze Starzeńskich znajdował się spory polsko-francuski księgozbiór z licznymi starodrukami.

Początki istnienia w miejscowości parafii nie są do końca jasne. Ponoć założenie placówki duszpasterskiej planowano już w drugiej dekadzie XIX wieku. Dopiero w roku 1851 powołano we wsi kapelanię. Wówczas też rozpoczęto starania o budowę pełnoprawnego obiektu sakralnego. Do finalizacji tego planu wspólnota korzystała z gościnności cerkwi w niedalekiej Romanówce. Najprawdopodobniej w roku 1887 lub 1888 miejscowość doczekała się swojej własnej, niezależnej parafii. Z kolei kościół w Mogilnicy, który został wzniesiony głównie z fundacji Józefa Starzeńskiego powstał w roku 1867, choć konsekrowano go dopiero 25 VIII 1890 roku.

W czasie I wojny światowej świątynia doznała uszkodzeń, a dodatkowo władze skonfiskowały dzwony. Część z nich udało się odzyskać, a po ustaniu walk obiekt został wyremontowany przez księdza Stanisława Nowackiego. Wówczas to otynkowano budowlę, ale również zamieniono pokrycia dachowe z gontu na blachę.

Na terenie jednostki duszpasterskiej istniały także trzy kaplice publiczne: w Kulczycach, Starej Brykuli oraz Mateuszówce.

Pod koniec II wojny światowej, w czasie narastających ataków ze strony UPA, urzędujący w parafii księża: proboszcz Leon Bolesławski i wikary Władysław Klaka, przenieśli się do Trembowli. Wkrótce po tym wydarzeniu Ukraińcy zdewastowali budynki gospodarcze i rozebrali plebanię. Ksiądz Klaka został zamordowany w drodze do Lwowa. Ksiądz Bolesławski, który do sierpnia 1944 dojeżdżał do Mogielnicy, po wycofaniu wojsk sowieckich, gdy Ukraińcy wymordowali resztę mieszkających tam Polaków, postanowił opuścić parafię, zabierając ze sobą część wyposażenia liturgicznego oraz księgi metrykalne (od roku 1812) po czym wyjechał na zachód. Ostateczne losy pozostałych sprzętów zostawionych w świątyni pozostają nieznane.

Architektura

Obiekt usytuowano na stoku wzgórza. Wzniesiono go z murowanego kamienia łamanego i z czasem otynkowano. Kościół rozplanowany został na rzucie krzyża łacińskiego. Na jego podłużne ramię składa się dwuprzęsłowa nawa i jednoprzęsłowe prezbiterium, które skierowano na południe. Ramię poprzeczne stanowi transept o jednoprzęsłowych ramionach. Pomiędzy częścią ołtarzową a lewym ramieniem transeptu umieszczono zakrystię na rzucie prostokąta. Frontowe przęsło nawy mieści kruchtę w przyziemiu i chór muzyczny dostępny przez schody umieszczone w jednym z rozlokowanych po bokach pomieszczeń. Drugie pomieszczenie stanowi składzik.

Elewacje usadowiono na cokole, a od góry zamknięto szerokim pasem belkowania, który obiega całą budowlę. Artykulację ścian nawy i transeptu przeprowadzono za pomocą pilastrów toskańskich.

Fasada jest trójosiowa, jednokondygnacyjna, ze szczytem składającym się z pola ujętego w szerokie lizeny, z trzonami ozdobionymi płycinami, wspierającymi odcinki profilowanego gzymsu. Pomiędzy nimi znajduje się półkolisty przyczółek. W polu wkomponowana została płycina prostokątna, półkoliście zamknięta, a ponad nią koliste okno. Ponad lizenami rozmieszczono kamienne wazony. Całość wieńczy postument z krzyżem.

Na osi wejścia głównego znajduje się otwór w obramieniu zwieńczonym gzymsem. W polach bocznych usytuowano nisze, w których umieszczono kamienne rzeźby przedstawiające Św. Piotra i Św. Pawła. Powyżej znajdują się koliste płyciny.

Nad nawą znajduje się dach dwuspadowy, nad częścią ołtarzową tożsamy, który nad zamknięciem przechodzi w wielospadowy. Nad ramionami transeptu podobne, tyle że z dodatkowymi połaciami po bokach. Wieżyczka na sygnaturkę została umieszczona nad skrzyżowaniem nawy i transeptu.

Artykulacja ścian wewnętrznych została przeprowadzona za pomocą szerokich pilastrów z kapitelami w postaci odcinków profilowanego gzymsu. W większości modułów sklepienia zastosowano kolebkowe z lunetami (nawa, ramiona transeptu, na gurtach), kolebkowe z lunetami przechodzące w lunetowe (prezbiterium), krzyżowe (krzyż kościoła i kruchta) oraz kolebkowe w kruchcie.

Okna w większości obiektu są prostokątne, zamknięte półkoliście, a w ścianach czołowych ramion transeptu zestawione w pary. W prezbiterium znajduje się okno koliste. Otwory wejściowe prostokątne. Chór muzyczny został wsparty na murze wydzielającym kruchtę.

Do najważniejszych elementów związanych z wyposażeniem, wystrojem i otoczeniem obiektu należą, bądź należały m.in.:

• Bogata dekoracja malarska wnętrza, datowana na drugą połowę XIX wieku;
• Drewniany ołtarz główny z obrazem Święta Rodzina oraz figurkami Św. Stanisława i Św. Wojciecha;
• Ołtarz boczny z obrazem przedstawiającym wizerunek Matki Boskiej Niepokalanej oraz obraz Święty Stanisław Kostka;
• Murowana dzwonnica z kamienia, złożona z dwóch kondygnacji;
• Dzwonnica (na północny zachód od kościoła) murowana z kamienia, tynkowana, złożona z dwóch kondygnacji: dolnej trójprzelotowej na cokole, zwieńczonej gzymsem i górnej, o jednym przelocie, zwieńczonej trójkątnym przyczółkiem;
• Kamienne rzeźby na postumentach datowane na druga połowę XIX wieku, w tym Matka Boska z Dzieciątkiem, Święty Józef, Święty Jan Nepomucen;
• Przykościelny cmentarz z grobowcem rodziny Starzeńskich wykonanym z czerwonego piaskowca.

Michał Kurzej w swoim opracowaniu na temat obiektu zwraca uwagę na neobarokowy kostium stylowy świątyni zarówno pod względem architektury, jak i dekoracji malarskiej wnętrza. Jednocześnie podkreśla, że jest to dość wczesna egzemplifikacja tego typu estetyki w rejonie Galicji, choć kościół w niedalekim Wiśniowczyku, który powstał w podobnym czasie nosi istotne znamiona podobieństwa do omawianej budowli.

Obecnie obiekt znajduje się w bardzo złym stanie. Znaczne ubytki tynków są najmniejszym problemem. Uwagę zwracają przede wszystkim ubytki dachów i popękane mury.

Nazwa: Kościół Parafialny pw. Świętego Józefa w Mogilnicy

Nazwa funkcjonująca obecnie: Dawny kościół Parafialny pw. Świętego Józefa w Nowej Mogielnicy

Dział: architektura

Lokalizacja: Ukraina, obwód: tarnopolski, miejscowość: Nowa Mogielnica

Autor: Nieznany

Data powstania: 1867 r. Konsekracja: 1890 r.

Dane techniczne: Obiekt murowany z kamienia, otynkowany