Czortków, leżący nad rzeką Seret, przy drodze z Tarnopola do Zaleszczyk, to jedno z najcenniejszych pod względem historycznym i zabytkowym miast Podola Zachodniego. Najstarsze wzmianki o nim pochodzą już z końca XV w. Pierwszym odnotowanym właścicielem był Jerzy Czartkowski (1522). W kolejnych stuleciach Czortkowem władali m.in. Sienawscy, Golscy, Potoccy, Wróblewscy i Sadowscy.

Informacje o pierwszej świątyni pochodzą z roku 1593, ale warto odnotować, że geneza pojawienia się tu klasztoru Dominikanów nie jest do końca jasna. Niektóre źródła mówią o roku 1610, kiedy to wojewoda ruski i właściciel miasta, Stanisław Golski, sprowadził do Czortkowa ojców dominikanów ze Szmańkowiec i ufunduował im kościół oraz klasztor.

Najprawdopodobniej w miejscowości istniały przez pewien czas dwa kościoły, a parafia i klasztor funkcjonowały niezależnie. W roku 1722 Stefan Potocki podarował zakonnikom kilka placów w Czortkowie. W następnych dekadach klasztor kilkakrotnie napadała okoliczna szlachta.

W kolejnych wiekach nastał trudny czas zaborów. Co ciekawe, klasztor nie uległ józefińskiej kasacie, czyli ograniczeniom działalności duchownej wprowadzanym na podstwie dekretu Józefa II Habsburga z roku 1782. Zredukowano jedynie jego działanie poprzez zmniejszenie liczby zakonników i zakaz przyjmowania nowicjuszy. W XIX stuleciu opactwo stało się schronieniem dla duchowych zaangażowanych w działalność patriotyczną.

W skład czortkowskiego okręgu parafialnego wchodziły miejscowości takie jak Biała, Czerkawszczyzna, Czortków, Majdan, Stary Czortków, Strusówka, Szmańkowce, Szmańkowczyki, Tudorów, Uhryń i Wygnanka, a w połowie lat 30. XX w. Biała, Czerkawszczyzna, Czortków, Strusówka, Szmańkowce, Szmańkowczyki i Uhryń.

Jak pisze Jan K. Ostrowski w swoim opracowaniu, w rejonie Czortkowa funkcjonowało kilka kaplic, w tym m.in. kaplica cmentarna (1816), kaplica w Białej (1899 r.), kaplica w Szmańkowcach (1904), kaplica w Szmańkowczykach (1936), kaplica w Czerkawszyźnie (1938).

W początkach XX w. podjęto decyzję o rozbudowie kościoła Dominikanów. Ostatecznie zdecydowano, że bardziej wskazane będzie postawienie nowego obiektu. Projekt powierzono Janowi Sas-Zubrzyckiemu, który uznał, że najlepszym wariantem będzie dojrzały styl neogotycki. Świątynię wzniesiono w miejscu dawnego kościoła z XVII w. Architekt był również autorem bogatego i cennego historycznie ołtarza głównego.

W roku 1941 w klasztorze doszło do aktów terroru ze strony NKWD. Najpierw zamordowano część zakonników, a później zdemolowano fragment obiektu. By zatrzeć ślady zbrodni, spalono m.in. klasztor i dach nad prezbiterium.

W roku 1946 sowieckie władze zamknęły kompleks i zamieniły go w magazyn. W tej formie funkcjonował aż do 1989 r., kiedy dominikanie odzyskali teren wraz z nieruchomościami. Słynny ołtarz Sas-Zubrzyckiego odnawiany był od tamtej pory dwa razy. Po raz pierwszy w latach 90., przed ponowną konsekracją, oraz w latach 2009-2010.

Architektura

Dawny kościół (XVII w.)

Informacje o tym obiekcie nie są do końca jasne, a odtworzenie jego kształtu i charakteru możliwe jest tylko na podstawie dawnych opisów. Niestety podchodzą one z przełomu XIX i XX w., z czasu tuż przed rozebraniem starego kościoła. Jak pisze Jan K. Ostrowski, była to budowla orientowana (zwrócona w kierunku symbolicznego wschodu, w domyśle Jerozolimy), na rzucie krzyża łacińskiego z dwuprzęsłową nawą i jednoprzęsłowym prezbiterium. Do części ołtarzowej przylegała od północy prostokątna zakrystia, od wschodu zamknięta trójbocznie. Pod świątynią znajdowały się krypty. Nad przęsłem w krzyżu obiektu wznosiła się kopuła z wysokim tamburem przeprutym oknami. Na krańcu kalenicy pokrytego ocynkowaną blachą dachu znajdowała się smukła wieżyczka z ażurową glorietą i cebulastą kopułką.

Nowy kościół (XX w.)

Obecny kościół projektu Jana Sas-Zubrzyckiego to jedna z najokazalszych budowli w portfolio tego architekta. Jak pisze Jan K. Ostrowski w swoim opracowaniu na temat obiektu, szczególną uwagę należy zwrócić na monumentalną bryłę, złożoną kompozycję przestrzeni, a także wysoką jakość budowlaną, zarówno na poziomie ogółu, jak i szczegółu. Świątynię wymurowano bowiem nie tylko z cegły, ale również ze starannie obrobionego twardego wapnia i piaskowca trembowelskiego.

Rzut zbliżony jest swym kształtem do krzyża lotaryńskiego. Obiekt składa się z trójnawowego korpusu bazylikowego z parą kaplic, które dołączono do głównej części w formie obszernych apsyd. Transept jest znacząco wysunięty poza część nawową. Na froncie z kolei znajduje się obszerna kruchta z klatką schodową i pomieszczeniami pomocniczymi po bokach. Powyżej usytuowany został chór muzyczny. Za prezbiterium znajduje się zakrystia wchodząca w skład zachodniego skrzydła klasztoru.

Uwagę zwraca również potężna wieża z towarzyszącymi jej po bokach niższymi odpowiednikami. Część wieżowa poprzedzona jest zdobnym portalem, który wieńczą wysokie sterczyny. Druga kondygnacja głównej wieży zamknięta jest gzymsem na konsolkach. Na jej osi znajduje się koliste okno. Trzecia kondygnacja rozwiązana została analogicznie do frontu, wypełniona ciągiem arkadek i zamknięta niskim, uskokowym szczytem wchodzącym w czwartą kondygnację, rozwiązaną identycznie ze wszystkich stron. Jej narożniki zostały ujęte w płaskie przypory. Od góry zamyka ją wydatny gzyms na kostkowych konsolach. Szczyt wieńczy kilka wieżyczek, z których największa stanowi główny, spiczasty hełm.

Boczne elewacje nawy, ramion transeptu oraz części ołtarzowej zamknięte są takim samym profilowanym gzymsem na fryzie arkadkowym. Podobne rozwiązanie zastosowano w pozostałych modułach.

Dachy nad nawą główną, wschodnią częścią prezbiterium i ramionami transeptu są dwuspadowe. W pozostałych częściach trójspadowe, pulpitowe lub ostrosłupowe. W głównych częściach pokryto je dachówką, w pozostałych blachą.

Filary znajdujące się między nawami w głównym korpusie oraz we wschodniej części prezbiterium zbudowane zostały na zasadzie wysokich ośmiobocznych kolumn wspartych na cokołach. Arkady pomiędzy poszczególnymi modułami wnętrza są ostrołukowe. Ponad nimi znajduje się gzyms kapnikowy.

Nad nawą oraz wschodnią partią części ołtarzowej zastosowano sklepienia krzyżowe, w zachodniej części prezbiterium oraz w transepcie gwiaździste i żebrowe. Apsydy zamknięto sklepieniami parasolowymi i żebrowymi. Okna w większości obiektu są prostokątne, zamknięte ostrołukowo.

Do najważniejszych elementów wyposażenia i otoczenia obiektu należą lub należały m.in.:

• ołtarz główny z marmurową mensą autorstwa Jana Sas-Zubrzyckiego, datowany na rok 1925; w jego strukturę wpisany został obraz z XVII w. przedstawiający wizerunek Matki Bożej Różańcowej;
• dekoracja malarska wnętrza autorstwa Stanisława Teisseyre'a, Romana Sielskiego i Margit Reich-Sielskiej pochodząca z roku 1943;
• seria obrazów przedstawiających wizerunki świętych;
• seria płaskorzeźb z motywami biblijnymi.

Klasztor

Budynek klasztorny również wymurowano z cegły i kamienia. Jest to obiekt jednopiętrowy, złożony ze starego skrzydła zachodniego (łączy się ono z kościołem poprzez prezbiterium) i południowego oraz nowego wschodniego. Okna w obiekcie są prostokątne i zamknięte półkoliście. Elewacje wyartykułowano lizenami wspierającymi gzyms i otynkowano.