W Chicopee pierwsi osadnicy z Europy pojawili się w 1638 roku. W XIX wieku miasto stało się prężnym centrum przemysłu tekstylnego, do którego Polacy, emigranci z ubogich rejonów zaboru austriackiego (Galicja), zaczęli przybywać od 1880 roku. Dziesięć lat później Franciszek Jaworek, Wojciech Tuleja, Piotr Oparowski i Jakub Sitnik założyli samopomocowe Towarzystwo św. Stanisława, które stało się także zaczątkiem powołanej w 1891 roku parafii. Była to pierwsza parafia polska w zachodniej części stanu Massachusetts, przez dziesięciolecia odgrywająca kluczową rolę w życiu religijnym i społecznym Polonii z tej części USA. Zwieńczeniem aktywności kolejnych pokoleń księży, sióstr zakonnych i świeckich stało się uhonorowanie przez Jana Pawła II kościoła pw. św. Stanisława tytułem bazyliki mniejszej. Uroczystości odbyły się 7 lipca 1991 roku, w stulecie powołania polskiej parafii w Chicopee, a uczestniczył w nich m.in. kardynał Franciszek Macharski z Krakowa i biskup Springfield Joseph F. Maguire.

Pierwszym proboszczem polskiej wspólnoty w Chicopee z nominacji biskupa Patricka O’Reilly’ego został ks. Franciszek Chałupka, absolwent seminarium w Baltimore, który do USA przybył zaledwie w 1885 roku. Jego staraniem powstał drewniany, dwukondygnacyjny i wielofunkcyjny gmach. Znalazły się w nim pomieszczenia przeznaczone na kościół, szkołę i biura parafialne. Pierwszą mszę świętą – pasterkę – ks. Chałupka odprawił w 1891 roku w niewykończonej jeszcze świątyni, usytuowanej na piętrze budowli. Poświęcono ją w 1895 roku, a uroczystościom przewodniczył biskup Thomas Beaven. W 1897 roku posługę w parafii i funkcję nauczycielek w szkole, zlokalizowanej w dolnej kondygnacji tego samego gmachu, objęły siostry felicjanki: Maria, Dawida i Felicja.

W rozwijającej się wspólnocie pojawiały się jednak różnorodne konflikty. Jeden z nich skutkował złożeniem przez dwunastu parafian – na ręce delegata apostolskiego kardynała Francesca Satolliego – oficjalnej skargi na proboszcza. Podnoszono w niej kwestię stale rosnącego długu parafii. W efekcie niesnasek w 1897 roku część osób założyła w Chicopee nową, niezależną polską wspólnotę powierzoną Matce Boskiej Różańcowej.

W 1902 roku parafią św. Stanisława zaczęli opiekować się franciszkanie z prowincji św. Antoniego z Padwy, z o. Stanisławem Czeluśniakiem na czele. Już wcześniej w Chicopee prowadzili oni cieszące się dużym zainteresowaniem misje. Za ich staraniem w tym samym roku szkołę przejęły zakonnice z nowo utworzonego Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek św. Józefa, którym wzniesiono dwukondygnacyjny, drewniany konwent. Franciszkanie, którzy do dziś pełnią w parafii swą posługę, zadbali także o fundusze na nową, większą i bardziej odpowiadającą ambicjom parafian świątynię. Neobarokowy kościół, który może pomieścić ponad 800 osób, wystawiono w latach 1908–09 według projektu Roberta J. Reileya i Gustave’a E. Steinbacka. Dla obu architektów z Nowego Jorku było to jedno z pierwszych zleceń, które stało się kamieniem milowym w ich karierach, rozwijanych od 1914 roku w oddzielnie prowadzonych pracowniach. Obaj mieli wykształcenie zdobyte nie tylko na uczelniach nowojorskich, lecz także w Europie. Reiley w latach 1903–04 studiował w Paryżu, a Steinback najpierw trzy lata spędził w Niemczech, a następnie przez rok terminował w Atelier Bernard we Francji.

Konsekracji świątyni dokonał w 1909 roku biskup Thomas Beaven, a homilię podczas odprawionej wówczas mszy świętej wygłosił biskup Paweł Rhode, który jako dziesięciolatek wraz z matką wyemigrował z Wejherowa do Chicago i był pierwszym Polakiem wśród hierarchów rzymsko-katolickich w USA. Rok później parafia św. Stanisława w Chicopee przez dwa dni hucznie świętowała jubileusz 500-lecia bitwy pod Grunwaldem, a punktem kulminacyjnym uroczystości była barwna parada ulicami miasta.

Świątynię wzniesiono jako trójnawową bazylikę o dwuwieżowej fasadzie, z dolnym kościołem i mottem wypisanym na portalach: „Domus tuam Domine decet sanctitudo” (Domowi Twojemu, Panie, przystoi świętość). Na jej zewnętrzny, majestatyczny wygląd wpływa nie tylko kubatura wyróżniająca się pośród okolicznej, skromnej zabudowy, lecz także oblicowanie jej czerwonym piaskowcem.

O charakterze wnętrza decydują przede wszystkim malowidła. W konsze absydy znajduje się wizerunek ikony Matki Boskiej Częstochowskiej w otoczeniu postaci aniołów. Na sklepieniu nawy głównej pomiędzy iluzjonistycznymi kasetonami umieszczono podobiznę św. Stanisława unoszącego się pośród obłoków z aniołami trzymającymi atrybuty biskupa. Dopełnieniem tych przedstawień są malowane symbole związane z teologią Kościoła jako wspólnoty, a także herby papieży Sykstusa V (1585–90), który był członkiem zakonu św. Franciszka, i Piusa X (1903–14) – za jego pontyfikatu wzniesiono kościół. W oknach świątyni umieszczono wielokolorowe witraże opowiadajcie o życiu Chrystusa i Maryi, które najpewniej sporządzono w pracowni czynnej w USA. Ołtarze znajdujące się w świątyni są drewniane i polichromowane w taki sposób, by imitować marmur. Figury, które były w nich pierwotnie prezentowane, zostały podczas ostatniego remontu przeniesione do dolnego kościoła, gdzie sprawuje się liturgię w dni zwykłe. Tam też na honorowym miejscu w prezbiterium zawieszono kopię ikony Matki Boskiej Częstochowskiej z 1983 roku. Przy kościele nadal skupia się Polonia, dla której co niedziela jest odprawiana msza święta.

Kalendarium

1891 - założenie parafii pw. św. Stanisława w Chicopee

1895 - poświęcenie wielofunkcyjnego gmachu parafialnego

1897 - otwarcie szkoły św. Stanisława

1902 - przejęcie opieki nad parafią i szkołą przez franciszkanów

1908-09 - budowa nowej świątyni

1916 - przebudowa starego kościoła na sale szkolne

1920 - instalacja nowych organów

1924 - założenie cmentarza parafialnego

1925-26 - budowa nowej szkoły według projektu Brunona Woźnego i George’a F. Diona

1973 - pożar szkoły

1976 - otwarcie nowej szkoły

1991 - kościół pw. św. Stanisława bazyliką mniejszą

1996 - generalny remont świątyni

Tekst pierwotnie opublikowany w książce wydanej przez Instytut Polonika
Anna Sylwia Czyż, Bartłomiej Gutowski, Paweł Sieradzki, Parafie i kościoły polskie w Michigan, Winsconsin i Massachusetts, Warszawa 2021, s. 201-213.