Najstarsza polska świątynia w Chicago – kościół-matka polskich parafii Środkowego Zachodu USA – powstała na terenie rolniczej osady założonej w 1850 r. (ewentualnie rok później) przez Antoniego Smagorzewskiego-Schermanna z Kcyni lub Wągrowca, pierwszego polskiego emigranta w Wietrznym Mieście. Kiedy w 1864 r. w osadzie mieszkało już ok. 30 rodzin, Polacy skupieni wokół Wielkopolanina i pochodzącego ze Śląska Piotra Kiołbassy, przy współpracy Jana Niemczewskiego, Jana Arkuszewskiego i Pawła Kurra, powołali do życia Towarzystwo Bratniej Pomocy św. Stanisława Kostki, któremu patronował franciszkanin o. Leopold Moczygemba. Działalność stowarzyszenia nie wiązała się wyłącznie z posługą charytatywną, ale przekładała się na aktywność narodowo-religijną, w tym organizację polskiej parafii. Założono ją przy poparciu władz kościelnych w 1867 r., kiedy to liczba osadników w Stanisławowie sięgnęła ok. 150 rodzin. Drewniany, jednowieżowy kościół stanął w 1869 r., a niewiele miesięcy później pierwszym proboszczem mianowano ks.Józefa Juszkiewicza.

Niestety kapłanowi nie udało się nawiązać dobrej relacji z parafianami, którzy zarzucali mu m.in. małą dbałość o świątynię i miałkie duszpasterstwo. Wzajemne antagonizmy doprowadziły do nocnej napaści na ks. Juszkiewicza i jego dotkliwego pobicia. Jedyne rozwiązanie sprawy ówczesny biskup Chicago Thomas Foley widział w usunięciu nielubianego proboszcza. Jego obowiązki przejął przebywający na misjach w USA ks. Adam Bakanowski ze zgromadzenia zmartwychwstańców, wspierany przez ks. Jan Wołłowskiego. Po uspokojeniu nastrojów w parafii, którą wkronikach opisano jako „zagłębie żywiołów, rozpolitykowanych stronnictw i partyjek”, 18 czerwca 1871 r. konsekrowano świątynię. Podczas uroczystości przygrywała orkiestra z czeskiego kościoła pw. św.Wacława, a dzień zakończył barwny pochód ulicami Chicago.

W 1874 r. proboszczem został Wincenty Barzyński – kapłan i komisarz w powstaniu styczniowym, który uciekł do Paryża, wstąpił do zgromadzenia zmartwychwstańców, a w 1866 r. wyjechał do USA, by podjąć misje wśród tamtejszej Polonii. Jeszcze w roku objęcia parafii wzniósł on budynki plebani i szkoły, której prowadzenie powierzył zakonnicom Notre Dame. W kolejnym roku rzutki proboszcz wystarał się o zakup gruntów pod nowy kościół, dotychczasowy bowiem okazał się zbyt mały dla szybko rozrastającej się polskiej diaspory.

Kamień węgielny pod świątynię projektu wziętego architekta i emigranta z Irlandii Patricka Keely’ego poświęcono 1 lipca 1877 r. Zaplanowano ją jako dwupoziomową. Dolna kondygnacja, choć pierwotnie była przeznaczona na szkołę, do której uczęszczało wówczas ponad 500 dzieci, stała się ze względu na ilość wiernych pomocniczym oratorium. Pierwszą mszę świętą odprawiono w Wigilię Bożego Narodzenia 1877 r. Konsekracja górnego kościoła miała miejsce 10 lipca 1881 r. Wieże fasady, z których jedną w 1964 r. zniszczył pożar wywołany uderzeniem pioruna, a kształt drugiej zdeformował nowy hełm, ukończono w 1882 r. W tym samym roku wykonano także monumentalne schody i położono przed świątynią chodnik. Zakupiono też imponującą spiżową figurę św. Stanisława Kostki, do dziś zdobiącą elewację frontową zwieńczoną metalowym krzyżem.

Obszerny kościół górny, który posiada 1500 miejsc siedzących zorganizowanych w dębowych ławkach, wzniesiono jako trójnawową pseudobazylikę o wielobocznie zamkniętym prezbiterium, ujętym przybudówkami zakrystii i pomieszczeń gospodarczych. Efekt przestrzenności wzmagają smukłe marmoryzowane kolumny połączone łukami oraz duże, półkoliste okna. W 1903 r. wprawiono w nie wielobarwne i bogate w motywy ornamentalne witraże o tematyce przede wszystkim chrystologicznej. Wykonała je monachijska pracownia Königlich Bayerischen Hofglassmalerei, prowadzona przez Franza Xavera Zettlera, z oddziałem w Nowym Jorku. Innym producentem, także mającym swoje przedstawicielstwo w USA, była firma Tyroler Glasmalerei Anstalt z Innsbrucka, której dwa witraże znajdują się przy chórze muzycznym. Wszystkie witraże, produkowane z ręcznie formowanego szkła, o stosunkowo dużych taflach, prezentują tzw. styl monachijski charakteryzujący się efektami osiąganymi w malarstwie.

Z monachijskiego stylu witraży wyrosła twórczość słynnego amerykańskiego artysty – Tiffaniego. Z jego nowojorskiego studio pochodzą eleganckie lampy umieszczone w świątyni. Z kolei ołtarze powstały w 1915 r. lub nieco później w popularnej manufakturze Daprato Statuary Company, seryjnie produkującej prezentuje się figura Chrystusa na krzyżu wykonana z brązu przez paryską wytwórnię Val d’Osne.

Jednak o charakterze wnętrza decydują przede wszystkim malowidła urodzonego w Kamieńcu Podolskim Tadeusza Żukotyńskiego. Był on uczniem Ksawerego Pillatiego i Jana Matejki, ale kształcił się także w słynnej monachijskiej akademii. W 1887, na rok przed przeprowadzką do Chicago, malarz wykonał w nawie głównej kościoła cykl opowiadający o życiu św. Stanisława Kostki ujęty ornamentalną ramą. Sceny kolejno przedstawiają: chrzest świętego, dziecięce zabawy, omdlenie oraz wizję anioła i św. Barbary, naukę w Wiedniu, powierzenie Dzieciątka Jezus św. Stanisławowi Kostce, wizytę u Piotra Kanizjusza, ucieczkę ze szkoły w Wiedniu, zamianę stroju z żebrakiem, otrzymanie listu polecającego, przy jęcie do nowicjatu jezuitów w Rzymie, posługę w kuchni i przy stole, wizję świętego oraz jego śmierć.

Najciekawsze malowidło (1895 r., ukończenie prac 1899 r.), które można interpretować w kontekście religijno-patriotycznym, Tadeusz Żukotyński zrealizował w prezbiterium. W dolnej części przedstawił patronów Polski: św. Jadwigę Śląską, św. Stanisława, św. Kazimierza, św. Jana Kantego, św. Andrzeja Bobolę, bł. Czesława, św. Jacka i bł. Bronisławę, a wyżej epicką w charakterze chwałę Zmartwychwstałego. Triumfowi Zbawiciela towarzyszą anielskie zastępy, orędownicy ludzkości, święci Starego i Nowego Testamentu, oraz święci z krajów słowiańskich, w tym ponownie orędownicy Polski. Hołd Chrystusowi oddają też męczennicy, w tym obrońcy skasowanego przez carat klasztoru benedyktynek w Krożach, którzy swoje życie i zdrowie oddali Bogu i Ojczyźnie 22 listopada 1893 r.

Kalendarium

1867 - erygowanie parafii św. Stanisława Kostki

1869 - budowa pierwszego, drewnianego kościoła

1871 - konsekracja pierwszego kościoła

1876 - rozpoczęcie prac przy wznoszeniu murowanego kościoła

1877 - poświęcenie kamienia węgielnego pod nową świątynię

1881 - konsekracja nowej świątyni

1882 - konsekracja nowej świątyni

1903 - wprawienie witraży

1904 - zakup nowego ołtarza głównego

1908 - założenie instalacji elektrycznej

1915 - nowe wyposażenie kościoła dolnego (ołtarze i ambona)

1964 - pożar wież kościoła

2007 - świątynia sanktuarium Miłosierdzia Bożego

Tekst pierwotnie opublikowany w książce wydanej przez Instytut Polonika 
Katarzyna Chrudzimska-Uhera, Anna Sylwia Czyż, Jacek Gołębiowski, Bartłomiej Gutowski, Parafie i kościoły polskie w Chicago, Warszawa 2019, s. 43-51.