Historia kościoła pw. św. Wojciecha to dzisiaj przede wszystkim dramatyczna walka o jego przetrwanie. Te smutne dzieje są częścią niezwykłej dynamiki amerykańskiego życia. To historia świątyń, które powstawały w krótkim czasie na skalę nieporównywalną, ale też i stały się kolosami na glinianych nogach. Zamknięcie fabryki, zmiany demograficzne sprawiały, że równie szybko jak świątynie powstawały, tak są teraz zamykane. Samotna śmierć budynków, które były jeszcze niedawno pełne życia, stanowiły centrum społeczności, były niezwykle ważne dla mieszkańców zawsze napawa smutkiem. Jednak wówczas, gdy mamy do czynienia z obiektem szczególnie interesującym, sprawia że trudno pogodzić się z tym utylitarnym pragmatyzmem. Inną sprawą jest jednak to, że niepogodzenie to jedno, a pomysł na to jak zapewnić tym obiektom dalsze istnienie, to drugie.

Historia parafii sięga lat 70. XIX w. Wtedy to założono pierwszą wspólnotę i wybudowano kościół. Niewielka społeczność, mniejsze środki finansowe oraz ograniczenia organizacyjne spowodowały, że pierwsza świątynia była dość skromna. Wzniesiono ją z wykorzystaniem elementów architektury neogotyckiej. Bardziej okazałego charakteru dodała jej wieża dobudowana później. Jak w wielu podobnych przypadkach, po pewnym czasie kościół okazał się niewystarczający. W 1914 r., po ponad dwóch latach prac, zakończono budowę nowego budynku.

Projekt kościoła wykonał Henry J. Schlacks, jeden z najbardziej utalentowanych chicagowskich twórców, specjalizujący się w architekturze sakralnej. Kształcił się m.in. w biurze Adler & Sullivan i odbył studialną podróż po Europie. Swoją praktykę łączył z misją religijno-społeczną.

Odwołania do architektury i sztuki europejskiej w przypadku powstających wówczas amerykańskich kościołów są – można by powiedzieć – naturalne. Zazwyczaj nie kopiowano beznamiętne wzorców, ale raczej inspirowano się architekturą europejską. Działający na terenie USA architekci często zresztą do wzorców sięgają z pewną nonszalancją. To co przywiezione z Europy miesza się z wcześniejszymi amerykańskimi realizacjami. Przy czym związek ze Starym Kontynentem nie przebiegał wyłącznie na poziomie czysto artystycznym. Kościół dla wielu stał się nie tylko miejscem religijnym, ale też i małą ojczyzną. Polacy upatrywali w nim śladów kultury narodowej. Bezpośrednio objawiało się to w detalu: w poszczególnych malowidłach, elementach wyposażenia, wezwaniach, przedstawieniach „polskich” świętych, scenach i przywołanych postaciach historycznych, godłach i symbolach. Nie były to jednak znaki wszechobecne. Na poziomie architektury ten związek jest luźniejszy. Spotykano się z twierdzeniami, że kościół wygląda, czy ma wyglądać „ jak w kraju”. Chodziło jednak bardziej o charakter budowli, niż poszczególne rozwiązania. W tym względzie architektura silnie osadzona w tradycji niemieckiej, ale też i odwołująca się do wzorców rzymskich, musiała wystarczać. Takie były realia budowlanego rynku, w którym masowość produkcji ustępowała potrzebie jednostkowości artystycznej kreacji. Przy czym nie oznaczało to bylejakości czy braku odrębności poszczególnych rozwiązań, raczej operowanie modelowymi rozwiązaniami dostosowanymi do miejsca, potrzeb i możliwości finansowych zleceniodawcy.

Dla kościołów katolickich, pojawiające się w części obiektów nawiązanie głównie do bazyliki watykańskiej , mogło być akcentowane przez zleceniodawców, chcących podkreślić odrębność religijną w tyglu emigranckich wyznań. Pod tym względem kościół pw. św. Wojciecha jest do pewnego stopnia wyjątkowy. Stanowi bowiem bezpośrednie odwołanie do rzymskiej bazyliki św. Pawła. Przyglądając się jednak uważniej, łatwo dostrzeżemy, że jest to realizacja bez wątpienia skromniejsza, zarówno pod względem struktury, jak i dekoracji. Choć specjalnie dobierano i sprowadzano z Włoch marmury, to redukcja naw bocznych oraz odmienność motywów zdobniczych w stosunku do bazyliki św. Pawła sprawiają, że różnice po chwili stają się łatwo zauważalne. Także dwuwieżowa fasada ma zdecydowanie inny charakter. Owszem jej dolną partię, a szczególnie kolumnadę, zaczerpnięto z Rzymu, niemniej wydźwięk całości jest odmienny.

W wystroju wnętrza także odwołano się do najlepszych wzorców. Umieszczono w nim m.in. kopię rzymskiej piety Michała Anioła, duplikaty dzieł El Greco, wizerunek Matki Bożej Częstochowskiej czy Immaculatę według Murilla. Całości obrazu dopełnia dekoracja malarska w konsze apsydy z wyobrażeniem Adoracji Baranka Apokaliptycznego, a także dwie sceny historyczne o narodowym charakterze – obrona Jasnej Góry oraz zaślubiny św. Jadwigi i Jagiełły, znajdujące się na ścianie łuku tęczowego.

Historia parafii ma też swój dramatyczny rys. W latach 70. XX w., wraz ze zmianami etnicznymi lokalnej społeczności, jej dalszy los stanął pod znakiem zapytania. Ponoć już wówczas mówiono o zamknięciu kościoła. Pogarszający się stan techniczny i topniejąca społeczność nie napawały optymizmem. Wreszcie w 2016 r. zapadła decyzja o zawieszeniu działania świątyni. Niedługo potem, dzięki spadkowi po jednym z parafian, budżet remontowy miał zostać zasilony kwotą trzech milionów dolarów, jednak i ta suma, pomniejszona o podatki i koszty postępowania spadkowego, okazała się niewystarczająca. Samym parafianom w społecznej zbiórce udało się zaś zebrać jedynie dwa tysiące dolarów. Budynek postanowiono sprzedać Chicago Academy of Music. Zgodnie z ogłaszanymi planami kościół powinien zachować swój zabytkowy charakter, a odprawianie w nim mszy świętych miało być nadal możliwe. Do transakcji jednak nie doszło. Kościół ponownie wystawiono na sprzedaż, tym razem przewidując, że kompleks przeznaczony zostanie na cele mieszkaniowe lub komercyjne. Nabywcy nie udawało się znaleźć, a meksykańsko-polska społeczność przy wsparciu m.in. Polskiego Towarzystwa Genealogicznego w Chicago starała się go uratować. Wątpliwości bowiem budziła zgodność sprzedaży z prawem kościelnym. Okazjonalnie odbywały się w nim msze święte, w tym te sprawowane w języku polskim. Ostatecznie w lipcu 2019 r. podjęto decyzję o zamknięciu kościoła.

Kalendarium

1874 - erygowanie parafii św. Wojciecha i rozpoczęcie budowy pierwszego kościoła i szkoły

1875 - uruchomienie szkoły

1874 - rozpoczęcie budowy pierwszego murowanego kościoła

1908 - wzniesienie nowej szkoły

1912 - położenie kamienia węgielnego pod nowy kościół 

1914 - instalacja organów

1974 - początek dyskusji nad zamknięciem parafii

1978 - zamknięcie szkoły, wyburzenie nowego budynku

1980 - przekazanie starego budynku szkoły na potrzeby Cooper School

2016 - pierwsza decyzja o zamknięciu parafii i nieudana próba jej sprzedaży

2018 - ponowne wystawienie parafii na sprzedaż

2019 - ponowna decyzja o zamknięciu kościoła pw. św. Wojciecha

Tekst pierwotnie opublikowany w książce wydanej przez Instytut Polonika 
Katarzyna Chrudzimska-Uhera, Anna Sylwia Czyż, Jacek Gołębiowski, Bartłomiej Gutowski, Parafie i kościoły polskie w Chicago, Warszawa 2019, s. 69-79.