Wpołudniowym Chicago, na obszarze zwanym przez polonijnych emigrantów „Warszawą”, od lat 80. XIX w. istniała „polska parafia” Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Większość jej wiernych pracowała w pobliskim South Works, zespole zakładów metalurgicznych. Dobrze prosperujące przedsiębiorstwo dynamicznie się rozwijało, dzięki czemu przybywało emigrantów. W szczytowym okresie działalności zatrudniano niemal 20 000 pracowników. Nie może zatem dziwić fakt, że dziesięć lat od powstania parafii rozrosła się ona na tyle, że konieczny stał się podział. Dodatkowym czynnikiem była coraz większa odległość między domami wiernych a świątynią,

Komitet założycielski nowego kościoła dość szybko, po uzyskaniu aprobaty proboszcza, zebrał środki na zakup działki. Wówczas wystąpiono o zgodę do chicagowskiego arcybiskupa. Jednocześnie wierni zasugerowali, że na stanowisku kustosza chętnie widzieliby, znanego z dotychczasowej parafii, ks. Adolfa Nowickiego. Postąpiono zgodnie z wolą wspólnoty. Nowy proboszcz początki swojej działalności, z charakterystyczną przesadą i ironią, opisał następująco: „Wyjechaliśmy na tę Warszawę (do South Chicago) razem z Janem Szostakowskim. Pogoda była iście chicagowska: kapuśniaczek, co się zowie. Zewsząd pustki, gdzieniegdzie domek pochylony, a dalej pola i woda, woda i pola. Oglądając się na wsze strony pomyślałem sobie: hm, toć to chyba miejsce, gdzie gęsi i kaczki ogonami się witają, boć tu ludzi jakoś nie widać. Nareszcie wylądowaliśmy szczęśliwie na 83 ulicy. Ale gdzie tu zamieszkać na tej Warszawie? Jasiu, mówię, gdzie ja też będę mieszkał? A jużci u mnie. No, i rozlokowałem się u niego. Było mi tam dobrze, jeden tylko miałem kłopot, pokój, w którym sypiałem, rozminął się z piecem. Rano, więc wstając musiałem pomacać i zrewidować członki, czy się czasem nie zatrzymał gdzieś jegomość mróz, musiałem przecie dbać o moje biedne kości, uważałem je bowiem za parafialne. Poczciwy zaś Jan Szostakowski wnet sprowadził mi pierzynkę, bo nie chciał brać na siebie odpowiedzialności za zmarznięcie własności parafialnej, żona jego poczciwa, robiła, co mogła, aby kapłana »godnie« przyjąć i ugościć.”

Niedługo po objęciu parafii, która posiadała jedynie pusty plac, przystąpiono do wznoszenia pierwszego kościoła. Skromna budowla wystawiona w zaledwie tydzień, miała służyć tylko jako tymczasowa. Właściwie od razu rozpoczęto wznoszenie nowego gmachu. Amerykańskim zwyczajem miał on powstać szybko i łączyć kościół oraz szkołę. Być może marzono o wspaniałej świątyni, ale dla mieszkańców powstawanie nowej budowli, nawet w niedoskonałej formie, było najważniejsze. Budynek wzniesiono w przeciągu siedmiu miesięcy. Znowu jednak wraz z powiększaniem parafii, wystawienie kolejnego kościoła stało się koniecznością. W tym czasie proboszczem został ks. Paweł Rhode. To on rozpoczął dzieło budowy nowego gmachu. Podczas prac duchownego wyniesiono do godności biskupa pomocniczego w Chicago. Do 1915 r., kiedy to został przeniesiony – już jako biskup – do diecezji Green Bay w Wisconsin, nie opuścił probostwa. Również po jego odejściu parafia nadal się rozwijała. W okresie dwudziestolecia wzniesiono budynek szkolny.

Architektem kościoła został William J. Brinkmann. Był on synem niemieckich emigrantów. Zawodu nauczył się w biurze Burnham & Root. Tam współpracował m.in. przy budowie masońskiej świątyni w Chicago. Niewątpliwie trudne zadanie wystawienia, najwyższego wówczas na świecie, budynku było dobrą szkołą. Odbył również podróż studialną po Europie. Właśnie wtedy miał sposobność przyjrzeć się bliżej architektonicznej spuściźnie starego kontynentu. Po powrocie założył własne biuro – najpierw w Kalifornii, a później w Chicago. Specjalizował się w budynkach opartych na konstrukcji stalowej oraz w architekturze sakralnej. Zaprojektował m.in. kościół pw. św. Jozafata. Jego twórczość była wysoko oceniana. W 1900 r. uznano go za jednego z najlepszych artystów swojej dziedziny w Chicago.

Kościół, który William J. Brinkmann zaprojektował w południowym Chicago jest jednym z największych w mieście. Ma też zdecydowanie neogotyckie formy, choć nie jest to szczególnie popularny styl wśród „polskich” kościołów. Owa „neogotyckość”, kiedy już się pojawia, bywa ograniczona do ostrołukowego wykroju okien, czy detali. Kościół pw. św. Michała Archanioła mimo nowoczesnej konstrukcji jest osadzony w architekturze inspirowanej średniowiecznymi wzorcami. Potężne okna dwuwieżowej fasady mogą przywodzić na myśl neogotyk angielski i są bliskie rozwiązaniu, które znamy m.in. z Westminster. Różna wysokość wież miała być natomiast nawiązaniem do krakowskiego kościoła Mariackiego. Koncepcja fasady jest jednak na tyle odmienna, że do analogii tych należy podejść z dużą rezerwą. Całość kompozycji bliższa jest neogotykowi przede wszystkim niemieckiemu. Pojawiające się zaś arkadki, zdają się osadzać kościół w lokalnej recepcji stylu. Świątynia pozostaje więc oryginalnie rozwiązaną neogotycką strukturą, z charakterystyczną dla amerykańskiej architektury, swobodą podejścia do form historycznych.

Wnętrze rozświetla światło wpadające przez wspaniałe witrażowe okna. Wykonał je Franz X. Zettler w Królewskim Instytucie Artystycznym w Monachium. Szczególnie dekoracyjne są okna w transepcie, jedne z największych w archidiecezji Chicago. Wśród elementów wyposażenia znajduje się interesująca pamiątka – fortepian, na którym według tradycji miał koncertować Ignacy Paderewski. Instrument ów był przedmiotem niemałego skandalu. Paderewski podczas swojego drugiego amerykańskiego tournée robił wielką furorę, dzisiaj porównywalną do wielkich gwiazd rocka. Jak donosiła prasa kobiety mdlały na jego widok podczas koncertów, a nawet spotkawszy go na ulicy. Artysta był tak popularny, że wręcz pisano o „paddymanii”. Pierwszy pobyt Paderewskiego w USA sponsorowany był przez producenta fortepianów – firmę Steinway & Sons. Również podczas drugiego – mistrz grał na instrumencie tego producenta. Jednak podczas pobytu w Chicago namówiony został do dodatkowego, nieprzewidzianego wcześniej koncertu, podczas wystawy światowej. Prezentowało się na niej kilkunastu różnych producentów fortepianów, ale wśród nich nie było firmy Steinway & Sons. Próbowano więc narzucić wzbudzającemu wiele entuzjazmu kompozytorowi, aby zagrał na jednym z wystawionych instrumentów. Ten jednak nie zgodził się, upierając się przy swoim wyborze. Oburzeni producenci protestowali, wsparła ich część prasy, w której pojawiały się nawet głosy, że siłą trzeba usunąć dodatkowy instrument. W tle toczyły się zaś negocjacje z mistrzem. Odwołanie koncertu byłoby skandalem, którego organizatorzy woleli uniknąć. Paderwski ostatecznie postawił na swoim, ale ponoć jeden z wściekłych producentów, odrzucając sugestię kompozytora, że to jednak do niego powinien należeć wybór instrumentu, na którym najlepiej rozbrzmi jego muzyka, miał powiedzieć: „do diabła ze sztuką, tu chodzi o dolary”. O tym, że w kościele pw. św. Michała Archanioła stoi „ten właśnie” fortepian świadczy tradycja. Również w Muzeum Polskim w Chicago znajduje się fortepian Paderewskiego.

Kalendarium

1888 - założenie bractwa Michała Archanioła w parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny

1892 - erygowanie parafii św. Michała Archanioła, budowa kościoła i szkoły

1893 - uruchomienie szkoły przy parafii, obsługiwanej przez siostry nazaretanki

1907 - rozpoczęcie budowy obecnego kościoła

1909 - zakończenie przedsięwzięcia

1917 - modyfikacja budynku szkoły

1926 - wzniesienie nowego gmachu szkoły

1937 - powiększenie szkoły

Tekst pierwotnie opublikowany w książce wydanej przez Instytut Polonika 
Katarzyna Chrudzimska-Uhera, Anna Sylwia Czyż, Jacek Gołębiowski, Bartłomiej Gutowski, Parafie i kościoły polskie w Chicago, Warszawa 2019, s. 177-184.