Świątynia pw. św. Wojciecha to kościół-matka dla polskich parafii w archidiecezji Detroit. Była duchowym domem dla wielu imigrantów z Polski do lat 90. XX wieku, kiedy to została zamknięta. Dzięki aktywności miejscowej Polonii udało się ją uratować. Kupiony wówczas budynek, za kwotę symbolicznego dolara, stał się siedzibą Polsko-Amerykańskiego Stowarzyszenia Miejsc Historycznych. Miał zatem więcej szczęścia niż wiele innych zamykanych świątyń, ale też i jego historyczna pozycja w mieście jest szczególna.

Historia parafii sięga latach 80. XIX wieku, wówczas to na obrzeżach historycznego Detroit, na granicy „polskiej strefy” powstała pierwsza polska wspólnota religijna. Na jej potrzeby wzniesiono najpierw kościół drewniany, a kiedy ten okazał się niewystarczający, przystąpiono do budowy murowanej świątyni. Postawiono też budynki parafialne i szkołę. Nie obyło się przy tym bez niesnasek i napięć, przede wszystkim na linii biskup – proboszcz. Pełniący tę funkcję ks. Szymon Wieczorek ze zgromadzenia zmartwychwstańców był postacią nietuzinkową. Uczestniczył w powstaniu styczniowym, za co trafił do więzienia, a później został zmuszony do wyjazdu z Polski. Tułacze drogi zaprowadziły go najpierw do Paryża, a w 1868 roku, po licznych perturbacjach i przyjęciu święceń kapłańskich, trafił do Ameryki jako polski misjonarz. Najpierw do Parisville w stanie Michigan, jednej z najstarszych polskich osad w USA, założonej w 1848 roku. Stąd został przeniesiony do Detroit, aby objąć opiekę nad polską wspólnotą, którą stanowili przede wszystkim przybysze z zaboru pruskiego. Jako „pruscy Polacy” w naturalny sposób byli włączani do parafii niemieckojęzycznej. Podobnie jak w innych społecznościach i tutaj pojawiły się silne tendencje do tworzenia własnej parafii, zapewne nie bez inspiracji płynących od ks. Wieczorka. Po roku 1869 przyjeżdżał on do Detroit, aby pełnić posługę kapłańską. Dwa lata później pisał do generała zmartwychwstańców: „Było w Detroit już czterech kapłanów polskich starających się o miejsce, ale że byli dubiae famae i tylko polski język posiadali, dlatego nie chciał ich biskup przyjąć, chociaż w Detroit jest mnóstwo Polaków i starają się o kapłanów polskich. Do Detroit dojeżdżam tylko letnią porą [...]”.

Po dramatycznym pożarze jego dotychczasowego kościoła i plebanii w 1871 roku uzyskał zgodę na przeniesienie się do Detroit. W tym czasie trwały też negocjacje komitetu organizującego parafię z biskupem, który domagał się zapewnienia, że budowa kościoła nie napotka żadnych trudności. Polska wspólnota liczyła wówczas około 350 rodzin.

W części literatury pojawia się stwierdzenie, że włączanie Polaków do wspólnot Niemców było, delikatnie mówiąc, niefortunne i generowało napięcia na tle narodowym. W końcu nie po to wyjeżdżano, aby teraz germanizować się w Ameryce. Chociaż powody emigracji były często bardziej ekonomiczne niż czysto polityczne, to niewątpliwie przywiązanie do polskości stanowiło ważny element tożsamości emigracji – być może nawet silniej rozwijało się w czasie rozłąki z krajem. Wśród różnych źródeł świadczą o tym także dekoracje kościołów, w których nie brak wątków narodowych, ale też emocjonalne wypowiedzi. Te narodowe spory mogły trafić w Stanach na pożywny grunt: narodowe resentymenty, poczucie straty, a jednocześnie wyraźnie lepsza pozycja społeczności niemieckiej w nowym kraju. Istnieją również przekazy o złym traktowaniu Polaków przez Niemców. Jeden z ostrzejszych sporów wybuchł w parafii św. Józefa. Początkowo stosunki układały się poprawnie, należący do tej wspólnoty Polacy partycypowali również w kosztach budowy świątyni. Po jej wystawieniu otrzymali odrębne, wydzielone ławki. Doszło do konfliktu, kiedy idących do kościoła Polaków zaatakowano i w kolejnym tygodniu szli już we wspólnej procesji. To zresztą miało dać impuls do budowy własnej świątyni. Niestety, zbyt mało wiemy o przebiegu tego konfliktu, aby móc dochodzić, czy sprawy narodowościowe leżały u jego podstaw, czy też były efektem ubocznym sporu. Jednak na projektantów świątyń wybierano nierzadko pochodzących z Niemiec architektów, a w bawarskich wytwórniach zamawiano witraże. W inauguracji nowej parafii brali udział przedstawiciele niemieckiej wspólnoty. Do jakiego stopnia możemy mówić zatem o dyskryminacji Polaków przez Niemców w USA albo odwrotnie: o niechęci Polaków do Niemców, jak dalece te podziały z kraju traciły na wyrazistości na emigracji, w jakim stopniu przebiegały po linii politycznej, a w jakim ekonomicznej? Te kwestie zajmują kilku historyków, nadal jednak trudno jest uchwycić złożoność tych relacji w skali całej Ameryki. Te polsko-niemieckie stosunki barwnie opisane zostały w historii kościoła św. Wojciecha umieszczonej w księdze jubileuszowej parafii z 1973 roku: „Sprzykrzyło Polakom jeżdżenie do kościoła w Greenfield oraz chodzenie do niemieckiego kościoła św. Józefa. Denerwowały ich procesje niedzielne do Niemców i niemieckie chamstwo. Postanowili, że muszą mieć koniecznie własny kościół, w którym śpiewać i chwalić będą Boga po polsku. Nie po to opuścili własną ojczyznę, by się stać Niemcami w Ameryce. Kaszubi nie mieli zwyczaju przeklinać. Ich najgorsze przekleństwo jest: »Niech ca kaczka kopnie!«. Kiedy zadecydowali budować własny kościół, pewnie powiedzieli Niemcom: »Niech wos kaczka kopnie!«. Kamieni, którymi Niemcy ich obrzucali w pochodzie do kościoła św. Józefa, Kaszubi pozbierali i użyli pod budowę fundamentów pierwszego kościoła św. Wojciecha i na tych fundamentach wystawili dla polskiego ludu”.

To był gorący czas, spory wybuchały w wielu parafiach, zresztą nie tylko polskich. Inwestycje czyniono z pieniędzy wiernych przy ich olbrzymim zaangażowaniu emocjonalnym, a nierzadko też i fizycznym. Zarówno więc parafianie, jak i częściowo proboszczowie chcieli być możliwie autonomiczni w swoich decyzjach. Oczekiwania biskupa były zgoła inne. W tle konfliktów pojawiały się nieporozumienia finansowe, a także z jednej strony podległość biskupowi, a z drugiej poczucie przynależności do wspólnoty narodowej.

Chociaż pierwszy proboszcz ks. Szymon Wieczorek przekonywał swojego zwierzchnika, generała zmartwychwstańców, że sprawy mają się dobrze pod względem finansowym, to biskup widział to inaczej. Zarzewiem problemu był konflikt z budowniczym Janem Wiesenhoeferem, który wzniósł pierwszy kościół (1872). Poszło o niesolidność wykonania i zwlekanie z płatnością. Co prawda sprawę udało się rozwiązać polubownie, ale biskup nakazał na przyszłość większą rozwagę w czynionych wydatkach, uzgadnianie z nim poważniejszych inwestycji i zapewnienie finansowania przed rozpoczęciem. Zdziwić się musiał zatem, gdy wracając pociągiem do Detroit, przejeżdżał koło parafii, a jego oczom ukazał się wznoszony budynek szkolny. Nikt przecież go o tej budowie nie poinformował, nikt nie prosił o zgodę. A może – jak głosi inna wersja – informowano o planach, przekazano projekty, ale odmawiano przekazania aktu własności na rzecz diecezji. W każdym razie biskup uznał to za niesubordynację i odprawił z parafii pierwszego proboszcza, a na jego miejsce powołał ks. Teodora Gieryka (1837–1878). Za jego czasów, w roku 1873 doszło do ważnego wydarzenia. Zwołano na plebanii spotkanie Polonii amerykańskiej, na którym pojawili się m.in. ks. Wincenty Barzyński (1838–1899), ks. Leopold Moczygemba (1824–1891) i Peter Kiołbassa (1837–1905). Nie było to zwykłe, koleżeńskie czy robocze zebranie, w jego efekcie powołano bowiem Zjednoczenie Polskie Rzymsko-Katolickie, najstarszą katolicką organizację polonijną bratniej pomocy w USA. Początkowo zjednoczenie funkcjonowało przy parafii, po dwóch latach zostało przeniesione do Chicago, a wraz z nim także proboszcz.

Przy parafii od początku istniała też szkoła, najpierw w prywatnych, wynajmowanych budynkach, później wzniesiono na jej potrzeby nowy gmach. Zatrudniono świeckich nauczycieli. Jednak w 1879 roku zdecydowano się powierzyć prowadzenie szkoły felicjankom. Z domu zakonnego w Polonii (Wisconsin) przybyło pierwszych pięć sióstr: przełożona Kajetana oraz Józefa, Teresa, Ludwika oraz siostra probantka.

W tym czasie parafia szybko się rozrastała i liczyła ponad 2 tys. osób. W 1884 roku przystąpienie do budowy nowego kościoła było koniecznością. Jego projektantem został Henry Engelbert, ten sam, który wzniósł chicagowski kościół pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Zaprojektował on również kilka innych kościołów, m.in. Świętego Krzyża w Detroit. Engelbert był architektem wszechstronnym, w architekturze świeckiej chętnie sięgającym do form Drugiego Cesarstwa i w tej stylistyce chyba najlepiej się odnajdujący. Gmachy kościelne często wznosił, zapewne zgodnie ze wskazaniami zleceniodawców, w stylu neogotyckim.

Engelbert urodził się w Niemczech w rodzinie szwedzkiego pochodzenia. Swoją praktykę rozpoczął w Nowym Jorku. Jego projekty należą do nurtu zachowawczego. Tak też możemy widzieć bryłę świątyni. W odróżnieniu od wielu „Polish Cathedrals” jest to budowla jednowieżowa. Niestety pierwotna, wysoko wyciągnięta, imponująca iglica została zniszczona w 1913 roku. Wieża pozbawiona zwieńczenia bardzo zakłóca proporcje kościoła. W budowli można widzieć rozbudowany wariant pierwszej, drewnianej świątyni. Wydaje się przy tym korespondować z neogotyckimi kościołami znanymi m.in. z zaboru pruskiego. Nie są to bezpośrednie nawiązania, być może zleceniodawcy oczekiwali, żeby kościół był bliski ich wizualnym przyzwyczajeniom.

Gmach został poświęcony przez biskupa Caspra Borgessa 4 lipca 1885 roku. Była to imponująca budowla przeznaczona na ponad 2 tys. miejsc. Miała długość około 60 metrów i szerokość około 20 metrów z iglicą sięgającą 85 metrów. W tym czasie był to drugi co do wielkości polski kościół w USA.

Nie tylko bryła, lecz także wyposażenie kościoła nie wyróżnia się specjalnie. Składają się nań m.in. marmurowe ołtarze, balustrada, ambona i chrzcielnica. Pewnym wyjątkiem jest cykl przedstawień polskich sanktuariów maryjnych: w Gostyniu, Gietrzwałdzie, Swarzewie, Lubawie, Borku, Nowym Mieście, Leżajsku, Lwowie, Krakowie (katedra i kościół Mariacki), Zembrzycach i Częstochowie. Jak zauważyła Anna Sylwia Czyż w artykule poświęconym motywom narodowym w wyposażeniu świątyń: „[…] dobrano je nie tyle z powodu »wagi« kultu, ile ze względu na reprezentację wśród parafian osób pochodzących z Pomorza, Warmii i Małopolski. Szczególnego znaczenia nabiera fakt, że wśród sanktuariów o lokalnym charakterze przedstawiono także Gietrzwałd na Warmii, gdzie w 1877 r. podczas nasilającej się akcji germanizacyjnej Bismarcka Matka Boska ukazała się dwóm dziewczynkom, przemawiając do nich po polsku. Szeroko relacjonowane w prasie objawienia odbiły się echem wśród mieszkańców trzech zaborów także dlatego, że Maryja zapewniła o odrodzeniu się Kościoła w wolnej Polsce”.

Dodać możemy do tego, że przedstawienia wzorowane są na rycinach Alojzego Fridricha opublikowanych w Historye cudownych obrazów Najświętszej Maryi Panny w Polsce z 1903 roku. Budowa kościoła niestety była zarzewiem kolejnego konfliktu. W związku z brakiem sprawozdań finansowych ks. Dominik Kolasiński został suspendowany i musiał wyjechać do Północnej Dakoty. Również jego następca popadł w konflikt z biskupem, co doprowadziło do czasowego zamknięcia świątyni.

Kalendarium

1871 - erygowanie parafii

1872 - budowa pierwszej świątyni i plebanii

1873 - wystawienie budynku szkoły

1879 - przybycie felicjanek, które rozpoczynają nauczanie w szkole

1884 - rozpoczęcie budowy obecnej świątyni

1885 - zakończenie budowy obecnej świątyni; budowa seminarium polskiego na terenie parafii (przeniesionego później do Orchard Lake)

1889 - rozpoczęcie budowy nowej szkoły

1891 - budowa obecnej plebanii

1894 - zakończenie budowy nowej szkoły

1913 - utrącenie iglicy kościoła podczas wichury

1917 - budowa trzeciej szkoły

1974 - wpisanie kościoła do Rejestru Miejsc Historycznych Stanu Michigan

1978 - wpisanie kościoła do Rejestru Miejsc Historycznych Stanu Michigan

1990 - zamknięcie parafii i utworzenie The Polish American Historic Site Association, które przejmuje opiekę nad świątynią

Tekst pierwotnie opublikowany w książce wydanej przez Instytut Polonika
Anna Sylwia Czyż, Bartłomiej Gutowski, Paweł Sieradzki, Parafie i kościoły polskie w Michigan, Winsconsin i Massachusetts, Warszawa 2021, s. 27-45.