W tekście opisany jest zamek w Buczaczu na lewym brzegu Strypy, dawna siedziba rodu Buczackich, istotnego w czasach Jagiellonów. Przypomniana jest historia Mikołaja Buczackiego, podkomorzego podolskiego w czasach Zygmunta Augusta, a także późniejsze dzieje zamku, w tym popadnięcia w ruinę (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1875, Seria 2, T:15, s. 376-377, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Zamek w Buczaczu

Wspaniała ta niegdyś siedziba głośnego za Jagiellonów rodu Buczackich, na lewym brzegu rzeki Strypy, w Galicji, w obwodzie stanisławowskim, dziś w gruzy rozsypana, okazałością tylko swych szczątków przypomina dawną wielkość i przepych rycerskiego gniazda. Tu Mikołaj Buczacki, podkomorzy podolski za Zygmunta Augusta, przemieszkiwał z małżonką swą Anną Radziwiłłówną, a córka Katarzyna, w małżeństwie tym zrodzona, wniosła później zamek i miasto Buczacz w dom Potockich, oddawszy rękę Andrzejowi Potockiemu, kasztelanowi kamienieckiemu. 

Tu w r. 1648 oparli się Kozacy i nie mogąc zdobyć szturmem warownego zamku, okoliczne wsie tylko puścili z dymem. Tu nieopodal Mahomet IV stanął obozem, po zdobyciu Kamieńca w r. 1672, grożąc krajowi osłabionemu nierządem i rozterkami domowymi. Tu, 18 października tegoż roku, zawarty został z Turkami traktat buczacki, oddający całe Podole w ręce niewiernych, traktat, którego upokarzające warunki zniósł dopiero Sobieski, pokojem w Żórawnie 1676 r. podpisanym. 

Tu wreszcie Jan III, stanąwszy r. 1687 obozem, składał rady wojenne, celem odzyskania Kamieńca, i stąd 26 sierpnia ruszył na wyprawę. Kilkakrotne jednak dobywanie przez Turków mocno zamek buczacki nadwerężyło, tak iż pod koniec XVII stulecia zaledwie już był mieszkalny. Podparł go nieco w czasie późniejszym, znany ze swej srogości i dziwactw, starosta kaniowski Mikołaj Potocki, który Ruś całą postrachem okrucieństwa swego napełniał, ale w zamian wystawił w Buczaczu kościół i klasztor bazylianów, z konwiktem na 10-ciu wychowańców szlacheckich, oraz zbudował dwie cerkwie murowane i farę miejscową hojnie uposażył. 

Dziś, po tych dawnych wielkościach i upadkach, podobnie jak po piasku złotodajnym, który, według podania, włościanie wydobywali tu niegdyś z okolicznych strumieni, pozostały tylko wspomnienia i zwaliska, jako wymowne świadectwo znikomości wszystkiego, co ludzkie.