W artykule opisany jest „Złotopól” lub „Hulajpol”, ówczesne miasteczko w Ukrainie, które onegdaj należało do dóbr Smileńszczyzny księcia Ksawerego Lubomirskiego. Ten miał je w końcu odsprzedać księciu Potiomkinowi. W tekście wspomniany jest ogólny rys miasteczka oraz kościół, w którym natenczas proboszczem jest ks. Jaworowski. (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1862, T:5, s. 140., za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Złotopól

Na samym krańcu dawnej granicy polskiej, dzielącej ją od Nowo-Rosji, czyli stepów chersońskich, leży nad rzeczką Turiją miasteczko Złotopól. Była tu stannica polska i jeszcze w końcu zeszłego wieku nazywano ją Hnlaj-polska. Lud do dziś dnia zowie Złotopól „Hulajpolcem”. Rzeka Wyś przedziela go od drugiego miasteczka, położonego na przeciwnym brzegu i zowiącego się Mirhorodem. Dlaczego nazwano tę małą mieścinę Hulajpolem i Złotopołem? Dość jest spojrzeć na okolice otaczające ją, ażeby wytłumaczyć przyczynę. Tu zaczynają się owe stepy nieprzejrzane, ciągnące się aż do Czarnego Morza, i tu podróżny po raz ostatni na pogranicznej miedzy dawnej Polski widzi kępy lasów, jak ostrowy burzanu albo wyspy trzcinowe siedzące na ogromnych obszarach pola. Okolica już ma wyraz stepowy, ale dziwnie wesoły, szeroki, sięgający na mil kilka, oblamowany szeregiem kurhanów i mogił i pokryty ogromną błękitną taflą nieba. Wesoło tu, hulaszczo, wobec tej płaszczyzny ginącej w oddali. Czuć pustynię, jej cuda, jej życie tajemnicze. To wszystko, co gdzie indziej przeludnienie okolicy zdrobniło, pokratkowało, odgraniczało płotami, rowem, miedzą - tu jeszcze szeroką ma skalę. Miedze tu ścielą się kilkosążniowej szerokości, drogi niewykreślone rowem, wygony po wsiach, jak gdzie indziej pola, a sianożęcia świadczą, że pług tych obszarów pokonać nie mógł dotąd. Po jarach, nad taflą wody, siedzą ukraińskie wioski, scharakteryzowane cerkiewką o trzech szczytach; przy rozstajnych drogach stoją krzyże, a jary pokręcone jak żmijowe ogony, rozbiegają się na wsze strony stepu. Doprawdy, na takich tylko błoniach można jeszcze zrozumieć „Farysa”, można pojąć, czym jest koń dzielny, czym step dla jeźdźca i konia! Złotopól jest prawdziwie ukraińską sadybą. Bez ogrodzenia, bez rowu, bez wrót, rozsypał się jak paciorki na tacy, a z tej listewki domków wybiegają wyżej kopuły cerkwi i kościołka, który stoi u wrót granicznych, przy drodze wiodącej do Mirhorodu. Złotopól wchodził niegdyś do massy dóbr ks. Ksawerego Lubomirskiego, znanych pod ogólnym nazwiskiem Śmilańszczyzny, a po odprzedaniu takowych księciu Potemkinowi, po śmierci tego magnata przeszedł w posiadanie sukcesora jego, generała Mikołaja Wysockiego, od tego zaś do Łopuchinów, ale nie książąt, do których należy Korsuń. Na miejscu, gdzie dziś stoi złotopolski kościół, jeszcze w 1791 r. zbudowano kaplicę kosztem śmilańskiego skarbu, jak powiadają księgi kościelne „dla wygody oficyalistów i wojskowych korony polskiej”. Dzisiejszy kościołek przebudowany i powiększony został w roku przeszłym staraniem miejscowego proboszcza ks. Jaworowskiego. Schludny on, ale ubogi. Nie posiada dawnych pergaminów, ani obrazów znakomitego pędzla, bo powstał równocześnie z tymi mieszkańcami pogranicza, którzy zaledwie od lat kilkudziesięciu datują w tych stronach swe nabycia. Wszystko tu niedawne, nieustalone, niezagospodarowane: kościółki, domy i ludzie. Całą zaletą tego kościołka jest właśnie ta jego wyjątkowość, ten urok, jaki mu nadaje pustynia. Niegdyś czuwał tu Mohort; dziś na tym samym miejscu czuwa krzyż Pański i „strzeże Mohortowej granicy!”…