Polskie ślady w Danii nie składają się na jeden szlak, lecz na palimpsest: warstwy materiałów, instytucji, relacji i czasów. Dopiero widziane razem układają się w czytelną mapę od tryptyku Jana Szymona Lobaczyńskiego w Helsingør (1705) po powojenne odlewy warszawskich pomników i współczesne fotografie ślubów Polek w Ratuszu Kopenhaskim. To opowieść o tym, jak rzeczy i biografie krążą między Danią a Polską, zmieniając funkcje, sensy i właścicieli.

Warstwa materialna: kiedy rzecz pamięta więcej niż podpis

Najłatwiej zacząć od tego, co widać i co da się dotknąć wzrokiem. W lewej nawie kościoła w Helsingør wisi tryptyk ze sceną „Jakub z trzodą Labana” (1705), sygnowany przez urodzonego w Lidzie malarza Jana Szymona Lobaczyńskiego. W górze medalion z walką Jakuba z aniołem, po bokach pejzaże z inskrypcjami; na odwrociu i w krawędziach historia napraw, spękań, wtórnych wzmocnień. To najstarszy dobrze datowany „polski” punkt na duńskiej mapie sztuki.

W Kopenhadze materią pamięci jest również gips w Muzeum Thorvaldsena zachowały się modele do warszawskich pomników: Mikołaja Kopernika i księcia Józefa Poniatowskiego. Te „matryce” po II wojnie światowej posłużyły do odtworzenia Poniatowskiego w Warszawie. Z pozoru kruchy gips bywa trwalszy od brązu przechowuje kształt, który można przywrócić.

Materialność poloników rozlewa się dalej: w Nationalmuseet leżą medale autorstwa Adolfa Ryszki („Szczęśliwa Polska”), Bronisława Chromego („Bitwa o Anglię”), Józefa Markiewicza („Chopin”), Ewy Olszewskiej-Borys („Bolesław Leśmian”) czy Józefa Stasińskiego („Piękna Ogrodniczka”), a obok nich polskie monety i znaleziska. W Krigsmuseet (d. Tøjhusmuseet) znajdziemy czako generała piechoty z pierwszej połowy XIX wieku, czako szeregowca z tego samego okresu, orzełki z 1918 roku, kilka strzelb identyfikowanych jako polskie oraz pistolet maszynowy produkcji polskiej z 1963 roku.

Do tej warstwy należą też architektura i szkło : kasetonowy strop „po polsku” w kościele św. Brygidy w Maribo (proj. Henrik Christopher Glahn ) oraz witraż św. Jadwigi Śląskiej w Aakirkeby na Bornholmie. Materia płótno, gips, brąz, drewno, szkło działa tu jak twardy dysk pamięci.

Warstwa instytucjonalna: muzeum i kościół jako pamięcio-maszyny

To, co rzeczy mówią, zależy od sceny, na której występują. Ny Carlsberg Glyptotek ustawia „Matkę Danię” (1851) Elisabeth Jerichau-Baumann artystki urodzonej w Warszawie w centrum narracji o XIX-wiecznej duńskości. Obok funkcjonuje jej późna „Syrena” (1873), a biograficzny kontekst domyka dialog z rzeźbami Jensa Adolfa Jerichaua. 

Statens Museum for Kunst dopowiada inne rejestry Jerichau-Baumann: „A Wounded Danish Soldier” (1865), „Valkyrier” (1871), „An Egyptian Pot Seller at Gizeh” (1876–78), „Queen Olga of Greece” (1868) od historii narodowej po orientalizm. Muzeum Thorvaldsena odsłania „kuchnię” rzeźby pomnikowej, pokazując gipsowe modele do Kopernika i Poniatowskiego. Z kolei Nationalmuseet porządkuje trzy języki: Kolekcję Monet i Medali (wspomniane polskie realizacje i monety), Etnografię (choćby szopkę krakowską Krystyny Czyż z 1964 roku) oraz fotografie dokumentujące polsko-duńskie doświadczenia wojny i powojnia.

Instytucjonalną sceną są też kościoły diaspory. W Nakskov kościół św. Franciszka (1921, proj. H.C. Glahn ) zyskał Stacje Drogi Krzyżowej Karen Juncker (1924), posąg św. Franciszka Aksela Theilmanna i ołtarz św. Maksymiliana Kolbego. W Ringsø kościół św. Michała (konsekrowany 21 IV 1930 ) wzniesiono rękami polskich wolontariuszy, a w Maribo architekt zaprojektował kasetonowy strop tak, by brzmiał „po polsku”. Muzeum wyjaśnia, kościół oswaja obie instytucje edytują pamięć. 

Warstwa relacyjna: system naczyń połączonych

Pomiędzy Danią a Polską krąży wiedza, rytuał i biografia. Z kopenhaskich gipsów Thorvaldsena powstaje powojenny odlew Poniatowskiego w Warszawie transfer technologii w czystej postaci. Szopka krakowska trafia do duńskiej edukacji wizualnej i zaczyna żyć w innym kalendarzu. Kaseton „po polsku” w Maribo nie jest egzotycznym cytatem, lecz narzędziem rozpoznania polski migrant wchodzi do świątyni i „wie”, gdzie jest.

Relacje to także praca i prawa. W Sakskøbing pomnik „Roepiger” upamiętnia „buraczane Polki”, bez których nie ma historii Lolland-Falster. W Ryvangen/Mindelunden w Kopenhadze grób Lucjana Masłochy i Lone Magensen-Masłochy spina wątek emigracji, oporu i codzienności. A współczesne fotografie ślubów polskich par jednopłciowych w Ratuszu Kopenhaskim dopisują nowy rozdział: biografie możliwe dzięki duńskiemu prawu, kiedy rodzinny kraj mówi „nie”.

Relacyjność działa też w sztuce nowoczesnej: w Aalborgu stoi konstrukcja przestrzenna Jerzego Jarnuszkiewicza, a w przestrzeni miejskiej pojawia się rzeźba Mariana Bogusza polski modernizm wpisany w duński pejzaż. W Hillerød (Frederiksborg) obok miniatury Fryderyka Augusta I pojawia się portret Stefana Czarnieckiego mosty ikonograficzne między dworami i pamięciami.

Warstwa czasowa: sprężyna, nie linia

Oś czasu biegnie od 1705 roku Lobaczyński w Helsingør po dzień dzisiejszy. Kulminacja pierwsza to migracje zarobkowe ok. 1910–1930: Nakskov, Ringsø, Maribo parafie, rytuały, materialne znaki oswajania. Kulminacja druga to powojenne rekonstrukcje : z Muzeum Thorvaldsensa do Warszawy płynie gips, pomiar i know-how, a w drugą stronę wdzięczność i symboliczny kapitał. Lata 60.–70. to medale, szopka, albumy fotograficzne; XXI wiek dopisuje śluby w Ratuszu Kopenhaskim i nowe konserwacje kościołów.

Są też zagadki otwarte: brązowe popiersie Hansa Christiana Andersena autorstwa Adolfa Ryszki (włączone do zbiorów kopenhaskich pod koniec lat 60.) wciąż nie figuruje w publicznych inwentarzach. Jedno brakujące ogniwo potrafi poruszyć całą sieć archiwów.

Finał: mapa, która działa tylko razem

Materia bez instytucji byłaby niemą rzeczą; instytucja bez relacji magazynem; relacja bez czasu ciekawostką. Dopiero złożone warstwy pokazują, że polonika w Danii to nie przypis do historii sztuki, lecz żywy teatr pamięci: tryptyk Lobaczyńskiego w Helsingør; „Matka Dania” i „Syrena” Jerichau-Baumann w Kopenhadze; gipsowe modele do Kopernika i Poniatowskiego w Muzeum Thorvaldsena; medale Ryszki, Chromego, Markiewicza, Olszewskiej-Borys i Stasińskiego oraz polskie monety w Nationalmuseet; czaka, orzełki 1918, strzelby i pistolet maszynowy 1963 w Krigsmuseet; kaseton „po polsku” w Maribo; witraż św. Jadwigi w Aakirkeby; „Roepiger” w Sakskøbing; grób Masłochów w Ryvangen; konstrukcja Jarnuszkiewicza i rzeźba Bogusza w Aalborgu; miniatura Fryderyka Augusta I i portret Czarnieckiego w Hillerød; wreszcie śluby w Ratuszu Kopenhaskim. Z tych punktów składa się atlas bliskości przez Bałtyk mapa, którą wciąż można dopisywać.

Katalog

Obrazy „Jakub z trzodą Labana”
Helsingør
Trzy obrazy są obecnie zawieszone w lewej nawie kościoła, na ściance empory, przekształconej w czasie prac konserwatorskich z początku XX w. Środkowy obraz z przedstawieniem Jakuba i trzody Labana zebranej wokół studni jest sygnowany „Johan Simon Lobaczynskj” i datowany 19 lutego 1705 r. W części górnej znajduje się banderola z nazwiskiem fundatora i medalionem, w którym namalowano scenę walki Jakuba z aniołem; prawdopodobnie biblijne tematy związane z Jakubem mają odniesienie do fundatora pierwotnej (w połowie XVIII w. zmienionej) galerii, Jakobem Arentzenem. Napisy na banderoli, a także na pejzażowych obrazach bocznych (tu putta unoszą tabliczki z napisami) wykonano w języku niemieckim. Stan zachowania jest bardzo zły, deski spękane pionowo. Pochodzący z Lidy (niedaleko Wilna, ob. Białoruś) Lobaczynski miał od 1699 r. obywatelstwo Helsingør, tam się ożenił i zmarł w 1707 r.

Czas powstania: 1705
Dane techniczne: olej na płótnie, 192 x 104 cm
Twórca: Jan Szymon Lobaczyński
Opracowanie informacji: prof. Andrzej Pieńkos

Kościół św. Franciszka
Nakskov
Zaprojektowany przez Henrika Christophera Glahna, wzniesiony w 1921 r. W kościele znajdują się obrazy Drogi Krzyżowej namalowane przez Karen Juncker w 1924 r., posąg św. Franciszka z Asyżu wykonany przez Aksela Thielmanna, a także ołtarz św. Maksymiliana Kolbe.

Czas powstania: 1921
Twórca: Henrik Christopher Glahn
Więcej informacji: Kościół św. Franciszka w Nakskov

Kościół pod wezwaniem św. Michała
Ringsø koło Pindstrup
Kościół wybudowany dzięki polskim wolontariuszom na przełomie lat 20. i 30. XX w.

Czas powstania: przełom lat 20. i 30. XX w.
Więcej informacji: Kościół pod wezwaniem św. Michała w Ringsø koło Pindstrup

Miniatura Fryderyka Augusta I w zamku Frederiksborg
Hillerød
Miniatura namalowana przez nieznanego artystę.

Więcej informacji: Fryderyk August I - Frederiksborg

Sufit kasetonowy w kościele św. Brygidy
Maribo
Architekt Henrik Christopher Glahn zaprojektował kasetonowy sufit prawdopodobnie na zlecenie księdza Edwarda Ortveda, wzorując się na sufitach polskich kościołów, m.in. w Nowym Sączu czy Krużlowej Wyżnej. Element ten miał sprawiać, aby polscy emigranci poczuli atmosferę ojczyźnianych świątyń.

Twórca: Henrik Christopher Glahn
Więcej informacji: Kościół św. Brygidy w Maribo

Polonika w Kopenhadze

„Matka Dania” (1851, olej na płótnie, 149 × 119 cm) to obraz Elżbiety (Elisabeth) Jerichau-Baumann artystki urodzonej w Warszawie, a działającej w Danii stanowi jeden z emblematów kolekcji Ny Carlsberg Glyptotek. Alegoryczna postać z chorągwią Dannebrog na tle nadmorskiego pejzażu łączy język romantycznego patosu z nowoczesną, „obywatelską” ikoną narodu; obraz jest sygnowany i eksponowany w stałej galerii sztuki duńskiej.  

W tym samym muzeum znajduje się także słynna „Syrena” (1873) późna, mroczniejsza wariacja artystki na ulubiony motyw, zakupiona przez Carla Jacobsena; ponadto Glyptotek pokazuje prace Jerichau-Baumann związane rodzinnie i biograficznie (m.in. portret jej męża, rzeźbiarza Jensa Adolfa Jerichaua, zestawiony z jego rzeźbami). To właśnie w Glyptotek „Matka Dania” funkcjonuje jako kluczowy punkt narracji o duńskiej tożsamości XIX wieku.  

Jeśli spojrzeć szerzej na Kopenhagę, dorobek Jerichau-Baumann reprezentuje przede wszystkim Statens Museum for Kunst: „En såret dansk kriger / A Wounded Danish Soldier” (1865), „Valkyrier” (1871), „An Egyptian Pot Seller at Gizeh” (1876–78) oraz „Queen Olga of Greece” (1868). Te płótna dobrze pokazują rozpiętość jej zainteresowań — od obrazów historyczno-patriotycznych po orientalizm wynikający z podróży do Turcji, Grecji i Egiptu.

Polonika w Muzeum Thorvaldsena w Kopenhadze to przede wszystkim oryginalne gipsowe modele warszawskich pomników autorstwa Bertela Thorvaldsena: Mikołaja Kopernika (model A113 oraz wcześniejsze studium A858) oraz księcia Józefa Poniatowskiego (model A123). To właśnie na podstawie zachowanego w Kopenhadze modelu po 1945 r. odlano na nowo pomnik Poniatowskiego, przekazany Polsce jako dar Danii (najpierw ustawiony przy Oranżerii w Łazienkach, od 1964 r. przed Pałacem Prezydenckim), co czyni z tych obiektów kluczowe świadectwa odbudowy warszawskich monumentów po zniszczeniach wojennych. Zasób muzeum obejmuje także dokumentację i korespondencję związaną z warszawskimi komisjami (m.in. listy Stanisława Grabowskiego i Jakuba Tatarkiewicza), pozwalającą śledzić proces powstawania dzieł i ich losy.

Zasób związany z Polską w Muzeum Narodowym Danii (Nationalmuseet) tworzą przede wszystkim fotografie i wybrane obiekty. Cyfrowa kolekcja (dostępna on-line) obejmuje obiekty od kultury materialnej i etnografii, przez numizmatykę i medalierstwo, po fotografie dokumentujące migracje, pamięć II wojny światowej i okres powojenny. 

Trzon stanowią zbiory Den Kgl. Mønt- og Medaljesamling (KMM), archiwalne i etnograficzne (DNT) oraz materiały Muzeum Ruchu Oporu (FHM). W części medalierskiej pojawiają się zarówno monety polskie, jak i prace twórców z Polski w  tym Adolfa Ryszki  czy Bronisława Chromego.

Kolekcja "Czasy nowoczesne w Danii"  obejmuje kilkadziesiąt fotografii, pocztówek, map i innych obiektów prezentujących polską kulturę ludową oraz widoki z Polski. Informacja o obiektach dostępna jest on-line. 

W zbiorach Frihedsmuseet (oddział Nationalmuseet) znajduje się ponad 900 zdjęć związanych z Polską od okresu II wojny światowej aż do końca XX wieku

W zbiorach Duńskiego Królewskiego Towarzystwa Geograficznego (Det Kongelige Danske Geografiske Selskab) również stanowiących oddział Nationalmuseet znajduje się ponad 600 fotografii i pocztówek z widokami z Polski od okresu dwudziestolecia po lata 70. XX wieku.

Tøjhusmuseet to dawna nazwa Duńskiego Muzeum Wojny (Krigsmuseet) będącego oddział Nationalmuseet w Kopenhadze. Siedzibą jest renesansowy arsenał króla Christiana IV na Slotsholmen (Tøjhuset), wzniesiony w latach 1593–1604; w 2018 r. muzeum oficjalnie przemianowano na Krigsmuseetprzechowywane są:

• Czako generała piechoty (Polska), ok. 1810–1840 – czarny plusz jedwabny; niski fason. Denko, daszek i nakarczek ze skóry czarnej; krawędzie daszka i nakarczka obszyte gęstym haftem srebrnym. Kordon pleciony ze sznura srebrnego i zielonego z rozetami i chwastami. Wokół denka szeroki, czarny pas sukienny z haftem w liście dębu. Z przodu blacha z żółtego metalu z ukoronowanym orłem w wieńcu; po bokach ornament roślinny. Powyżej mosiężna tuleja na pióropusz (brak piór).
• Czako szeregowca (kraj nieustalony; możliwie Polska/Włochy/Szwajcaria), ok. 1810–1830 – czarny filc; denko i daszek ze skóry. Podbródek łuskowy z żółtego metalu. Czerwona, wełniana pompon/kitka. Z przodu klamra z żółtego blachy mocująca malowaną kokardę (ciemnoniebieską z czarnym środkiem); poniżej blacha z żółtego metalu z motywem liści laurowych i wolut; w centrum cyfra „1” z białego metalu.
• Oznaki czapkowe (3 egzemplarze), 1918 – tzw. orzełki: ukoronowany orzeł polski z białego metalu, mocowanie szpilkowe na rewersie; przypisywane formacjom powstańczym z 1918 r. (okres walk o niepodległość).
• Cztery strzelby identyfikowane jako pochodzące z Polski (1, 2, 3, 4)
• Karabin maszynowy wyprodukowany w Polsce w 1963 roku

Kolekcja polskich monet od wczesnonowożytnych nominałów, takich jak 3 grosze z 1586 r., po znaleziska notowane w Danii (np. solidus wykonany w Polsce, odkryty w Øster Sundby) znajduje się w  Kolekcji monet i medali (Den Kgl. Mønt- og Medaljesamling).  Obejmuje ponad 600 obiektów. 

W tym samym muzeum znajdują się również współczesne medale:

• Adolf Ryszka, Szczęśliwa Polska
• Józef Markiewicz, Chopin
• Bronisław Chromy, Bitwa o Anglię
• Ewa Olszewska-Borys, Bolesław Leśmian
• Józef Stasiński, Piękna Ogrodniczka

Zbiór poloników w Nationalmuseet nie ma spójnego charakteru. W dziale etnograficznym szczególne miejsce zajmuje krakowska szopka - praca Krystyny Czyż z 1964 r.

Obraz Polski z lat międzywojennych i powojennych utrwalają ręcznie barwione przeźrocza z serii firmy V. Richter – od mapy II Rzeczypospolitej z „polskim korytarzem” po widoki Wawelu i miast takich jak Gdańsk, Toruń czy Kraków. To zestaw slajdów (ok. lata 1920/30-1950).

Do kultury materialnej odnoszą się również pocztówkowe przedstawienia toruńskich pierników czyli miniaturowe „katalogi form” z połowy lat 60., które wprowadzają polski motyw rzemiosła cukierniczego do duńskiej kolekcji (m.in. kareta, trębacze). To drobne, lecz znaczące nośniki ikonografii i pamięci miejsca. 

Szczególnie ważny dla historii emigracji jest fotograficzny zapis polskiej społeczności w Danii: scena uroczystości Związku Robotników Polskich w Danii przed kościołem św. Brygidy w Maribo (1926) dokumentuje instytucjonalizowanie się polskiej obecności i jej symbolikę (sztandary lokalnych oddziałów). To jedno z kluczowych świadectw polskiej diaspor y na duńskich wyspach. 

Narrację domyka warstwa pamięci powojennej i relacji polsko-duńskich: album fotografii z podróży pamięci do Polski (składanie wieńców w Warszawie, wizyta w ekspozycji w Auschwitz) gromadzi kadry z udziałem ówczesnego dyrektora Frihedsmuseet Aage Roussella, spinając polskie miejsca pamięci z duńską kulturą upamiętniania. 

Razem te zbiory pokazują Polskę jako bliskiego sąsiada pamięci: kraj obecny w duńskiej edukacji wizualnej, tradycjach świątecznych, rzemiośle, obiegu pieniądza i sztuce medalierskiej, a także w historii migracji i praktykach upamiętniania wojny. 

W Archiwum Kopenhagi znajduje się kolekcja fotografii  związanych z Polską. W ramach kolekcji prezentowane są trzy fotografie z 2021 roku przedstawiające ślub Weroniki i Agaty. Zdjęcia zostały przekazane w związku archiwalną kolekcją zdjęć i historii ślubów osób LGBTI+ od 1989 roku. 

Teksty o pozostałych polonikach w Danii

Konstrukcja przestrzenna Jerzego Jarnuszkiewicza w Aalborgu

Nagrobki Anny i Lucjana Masłochów na cmentarzu Midelunden i Ryvangen w Kopenhadze

Kościół św. Brygidy w Maribo

Kościół Świętego Krzyża w Nykøbing Falster

Pomnik lotników polskich w Slaglille

Pomnik lotników polskich zestrzelonych w 1943 r.

Pomnik Roepiger - „buraczanych Polek” w Sakskøbing

Portret księdza Ernesta Ch. Boldicha w Helsingør

Portret Stefana Czarnieckiego w zamku Frideriksborg w Hillerød

Rzeźba Mariana Bogusza w Aalborgu

Witraż z przedstawieniem św. Jadwigi Śląskiej w Aakirkeby

W 1968 do Danii sprowadzona zostało brązowe popiersie H.C. Andersena, które zostało włączone do Zbiorów Brøste. Popiersie jest jednym z czterech studiów H.C. Andersena wykonanych przez Adolfa Ryszkę, obecne miejsce jego przechowywania nie jest znane,  nie jest odnotowane w katalogach  muzeów  duńskich.. 

Czas powstania: 1968
Twórca: Adolf Ryszka