Bitwa pod Mohaczem, która miała miejsce 29 sierpnia 1526 r., była jednym z najbardziej przełomowych i tragicznych wydarzeń w historii Węgier. Armia węgierska pod dowództwem króla Ludwika II Jagiellończyka zmierzyła się z przeważającymi siłami osmańskimi dowodzonymi przez sułtana Sulejmana Wspaniałego. Bitwa zakończyła się miażdżącą klęską Węgrów, a sam król Ludwik II zginął podczas ucieczki z pola bitwy. Ta klęska oznaczała symboliczny koniec potęgi dynastii Jagiellonów i początek dominacji tureckiej w centralnej części Węgier, która trwała przez ponad 150 lat.

Udział polskich wojsk w bitwie

W bitwie pod Mohaczem brały udział również polskie oddziały pomocnicze. Około 1500-2000 polskich żołnierzy, w tym najemnicy, walczyło po stronie węgierskiej pod dowództwem kapitana Leonarda Gnojeńskiego. Ich udział w bitwie był kluczowy, choć tragiczny - wielu z nich zginęło, broniąc węgierskiej pozycji i taboru, którego obronę powierzono Polakom.

Chociaż to właśnie oddział Leonarda Gnojeńskiego przeszedł do historii z powodu tragicznych wydarzeń z 1526 r., warto wspomnieć, że wcześniej, w 1521, na Węgry wysyłano polskie oddziały pomocnicze pod dowództwem Jana Tarnowskiego, polskiego hetmana zaciężnego. Wśród dowódców tych oddziałów znaleźli się między innymi Jan i Mikołaj Zebrzydowscy, Lampert Gnojeński oraz Piotr Suski.

Inicjatywa upamiętnienia polskich bohaterów

W 1931 r., w 305. rocznicę bitwy pod Mohaczem, powstał pomnik upamiętniający polskich wojowników poległych w tej bitwie. Inicjatywa narodziła się kilka lat wcześniej, a do jej realizacji doszło w 1929 r. Wówczas to z inicjatywy Ferdinanda Leona Miklósa Stowarzyszenie Węgiersko-Polskie oraz Muzeum Historii Wojskowości utworzyły Krajowy Komitet Polskiego Pomnika w Mohaczu, na którego czele stanął Albert Nyáry.

Osobami, które szczególnie zaangażowały się we wzniesienie pomnika, byli również dr Lajos Margitay - burmistrz Mohacza, który wraz ze swoimi współpracownikami wspierał inicjatywę logistycznie i administracyjnie, oraz dr Vilmos Mihályffy - podsekretarz stanu.

Pomnik został umieszczony w południowo-zachodniej części parku Szepessy w Mohaczu. Monument ten był częścią większego projektu mającego na celu upamiętnienie udziału Polaków w walce u boku Węgrów. Pomnik zaprojektował architekt prof. Jenő Lechner (1878-1962), a rzeźbę orła wykonał Jenő Martinelli (1886-1949).

Projekt i opis pomnika

Pomnik składa się z wysokiej kolumny, na której szczycie znajduje się polski orzeł w złotej koronie, zwrócony na północ. Na dolnej części północnej strony pomnika znajduje się tablica w kształcie tarczy herbowej z napisem:

1526. AUGUSZTUS 29-ÉN / A MOHÁCSI CSATÁBAN / GNOINSKI LIVHARD / KAPITÁNY / VEZÉRLETE ALATT RÉSZTVETT / ÉS HŐSI HALÁLT HALT / LENGYEL VITÉZEK EMLÉKEZETÉRE //.

Który można przetłumaczyć jako:

„29 sierpnia 1526 r. / w bitwie pod Mohaczem / pod dowództwem kapitana / Leonarda Gnojeńskiego / wzięli udział i bohatersko polegli / polscy żołnierze / cześć ich pamięci”

Na południowej stronie podstawy pomnika wyryto na tablicy fragment wiersza nieznanego poety:

MÉG ÁLL BÁSTYÁNK, AZ ŐS HATÁR: / A TÁTRA. RAJTA A SZENT MADÁR, / A LENGYEL SAS IDE VIGYÁZ, / MOHÁCS PÉLDA LEGYEN, NE GYÁSZ! //..

Co można przetłumaczyć jako:

„Nasz bastion, prastara granica: Tatry. Nad nimi święty ptak, polski orzeł tu czuwa, Mohacz niech będzie przykładem, a nie żałobą!”

Uroczystość odsłonięcia pomnika

Uroczystość odsłonięcia pomnika miała miejsce z pompą i z udziałem wielu znamienitych gości. Na ceremonii obecni byli ambasadorowie Polski i Turcji oraz przedstawiciele władz węgierskich. „Mohacsi Hírlap” opublikował fragment świątecznej homilii dr. Vilma Gyenisa, który podkreślił znaczenie miłości do ojczyzny i bohaterskiego poświęcenia wojowników, zarówno polskich, jak i węgierskich.

Renowacja pomnika

Pomnik przetrwał II wojnę światową, na pocztówce z 1940 r. widzimy, że nie był on zniszczony. Jednak z biegiem czasu uległ degradacji.  W 1983 r. został   odrestaurowany przez pracowników krakowskiego Rudostalu 2. Podczas renowacji tablice wykonane z  wapienia zastąpiono czarnym kamieniem, na którym nadal widnieją oryginalne napisy. Dwujęzyczna kamienna tablica z szarego granitu informuje o pracach z 1983 r., a przed pomnikiem umieszczono również herb Krakowa. Napis na tablicy głosi:

ODRESTAUROWALI PRACOWNICY / RUDOSTALU 2  KRAKÓW / UJJAÉPÍTETTÉK A KRAKKÓI / RUDOSTAL 2 DOLGOZÓI / 1983 ÉVBEN //.

Zapewne również w ostatnich latach przeprowadzone zostały bieżące prace renowacyjne.

Pod Mohaczem znajduje się również miejsce pamięci bitwy pod Mohaczem, jednak nie odnosi się ono bezpośrednio do udziału Polaków w bitwie. Również w samym Mohaczu znajduje się pomnik Ludwika II Jagiellończyka, który niekiedy mylnie określany jest jako pomnik Władysława Warneńczyka (por. https://polonica.hu).