„…W towarzystwie dużego, czarno nakrapianego, białego doga niemieckiego o imieniu Aron – bardzo oryginalnie wyglądająca postać Romana Bilińskiego: kolorowy beret, czerwone skarpetki, franciszkańskie sandały, kamizelka ze skóry węża, workowate spodnie, długie wąsy w stylu tatarskim, szlachetny, oschły i zdecydowany. Był bezpaństwowcem, bez obywatelstwa, o które zresztą nigdy nie zabiegał, bo czuł się obywatelem świata. Poliglota, znał bardzo dobrze osiem języków; Roman kochał piękne kobiety, konie, wódkę, dłuto i pędzel”

Życiorys Romana Bilińskiego nie jest dobrze udokumentowany, rysuje się na podstawie, niekiedy sprzecznych, informacji zawartych w publikacjach, w odnalezionych materiałach, w opracowaniach innych badaczy oraz opowieści i informacji udostępnionych przez członków rodziny artysty. 

Wiadomo, że Roman Biliński urodził się 15 lipca 1897 we Lwowie. Ojcem był Piotr Biliński natomiast imię matki pozostaje nieznane.  

W latach 1919-1922 uczęszczał do Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, gdzie uzyskał dyplom artysty-rzeźbiarza. Podobno pobierał również nauki we Lwowie, gdzie, według informacji podanych przez wnuka artysty Luigi Capellego, Biliński miał uczęszczać na zajęcia do profesora Zygmunta Rozwadowskiego. Edukację Romana Bilińskiego przerwała Rewolucja Październikowa w 1917 roku. Wtedy też ojciec Romana został zamordowany przez okolicznego chłopa, a posiadłość Bilińskich przejęta przez Bolszewików. 

W 1920 roku poślubił Rosjankę - Niną Antonomovną, z którą wyruszył do Turcji, a dokładnie do Konstantynopola. Jego obecność w tym mieście odnotowana została już w 1920 roku, kiedy dołączył do Związku Rosyjskich Malarzy w Konstantynopolu (The Union of Russian Painters in Constantinople). Warto w tym miejscu zatrzymać się nad tą grupą, której liderami byli charyzmatyczni Wladimir Stepanovich Ivanoff (założyciel i chairman) oraz Dimitri Ismailovitch (organizator wystaw) (patrz ilustracje). Do członków należeli tacy artyści jak: Tatiana Alexinsky-Loukina, Astafiev (Astori), Vladimir Bobritsky, Nikolai Saretzki, Nikolai Kalmykoff, Kaissaroff, Nikolai Peroff, Sabaneeff, Fedoroff, Nikolai Saraphanoff, Iraida Barry. Wśród członków znaleźli się także Bolesław Cybis, który przebywał w Konstantynopolu do 1922 roku, oraz do teraz niezidentyfikowana, postać podpisywana inicjałami „V.P.-Tch.” (Viktor Prokopovich-Czartoryski?). 

Związek Rosyjskich Malarzy w Konstantynopolu, w czasie swojego krótkiego trwania (zaledwie dwa lata), zrealizował około 9 wystaw, organizowanych w takich miejscach jak Mayak [Russian Lighthouse/Phare Russe na Bursa Street 40 czy MacMahon – baraki wojskowe Taksim.  

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że Związek nie był homogeniczną grupą, artyści prezentowali różne style i języki wyrazu artystycznego, co stanowiło niezwykłe bogactwo tej grupy. Oprócz wystaw, sprawozdań, cyklicznych spotkań, na których omawiane były bieżące sprawy związane z ogólną sytuacją kulturalno-polityczną, Związek stanowił również przystań dla emigrujących artystów, niekiedy w trudnych sytuacjach życiowych. Jak czytamy w tekście Ekateriny Aygun „helped its members find work, supported them in difficult times, and did not allow to be discouraged those who were tired and weakened". 

W następnych latach Biliński stworzył serię portretów polskich dyplomatów oraz tureckich osobistości, z którymi artysta nawiązywał przyjacielskie relacje.  Były to takie osoby jak Stefania Olszewska, żona ambasadora Kazimierza Olszowskiego, Madaleine Nieduszyńska (patrz ilustracje), konsul generalny Roman Wegnerowicz (patrz ilustracje) oraz jego żona – Janina (patrz ilustracje) czy Jerzy Potocki, ambasador w Ankarze w latach 1933-36. Z tureckich osobistości będą to m.in.: Députè Selah Cimcos, Députè Fazil Ahmet, Youssuf Zia Pacha, Allamah Muhammad Iqbal, Seyfeddin Thadée Gasztowtt, Fadil Ahmet Aykac, Gülsüm Kamalova, Mustafa Kemal Atatürk).  

W czerwcu 1934 roku w Domu Polskim w Stambule odbyła się jego pierwsza osobista wystawa, na której zaprezentował zarówno swoje rzeźby jak i dzieła malarskie (patrz ilustracje). W lipcu tego samego roku wziął udział w corocznej wystawie w Galatasaray Exhibitions wystawiając osiem swoich rzeźb obok takich artystów jak Nikolai Kalmykoff, Nikolai Peroff czy progresywna artystka Melek Celal Sofu, którą Biliński sportretował w terrakocie (patrz ilustracje).  

Poza realizowaniem portretów dla ważnych i cenionych osobistości, Biliński, według informacji zawartych w formularzu „Application for IRO assistance”, w latach 1925-1939 pracował jako ekspert artystyczny w brytyjskiej firmie Eastern Carpati Company – S. HAIM. 

Ponadto, według informacji podanych przez wnuka artysty, miał nauczać malarstwa w Robert Collage. Informacja ta została powtórzona w publikacjach, jednak nie zostały dotychczas odnalezione żadne dokumenty potwierdzające obecność Romana na uczelni. Jedyną wzmianką, która mogłaby sugerować o jego obecności, jest ta podana w Raporcie roku akademickiego 1926/27 („Report of the Preseident and Faculty of Robert College at Constantinople for the 64 year (1926/1927”, s. 6). W tabeli przedstawiającej kosmopolityczny charakter kadry nauczającej podana jest informacja o jednym wykładowcy pochodzenia polskiego.  

Ponadto niepotwierdzonymi dotąd ale często przywoływanymi informacji są jakoby artysta miał być, wskazanym przez Kemal Ataturka, komisarzem prac restauracyjnych Hagia Sofia (1931-1949), prowadzonych pod dyrekcją Thomasa Whittemorea oraz być zaangażowany w reorganizację muzeów sztuki muzułmańskiej nabywając obiekty kolekcjonerskie z całej Turcji.  

Z pewnością Biliński odbywał wiele podróży w głąb kraju, o czym świadczą jego obrazy przedstawiające bałkańskie pejzaże. Warto w tym miejscu wspomnieć o pobycie Bilińskiego w Adampolu [Polonezköy]. Wykonał tam tablicę pamiątkową na rocznicę śmierci Adama Mickiewicza [il. 8] oraz serię obrazów przedstawiających polską wieś pod Stambułem (patrz ilustracje). Jednym z nich jest portret działaczki polonijnej – Zofii Ryży (patrz ilustracje).

Biliński zafascynował się kulturą Bliskiego Wschodu, zaczął studiować bizantyjskie ikony, perską i turecką sztukę dekoracyjną w tym ceramikę, a także zwyczaje Imperium Osmańskiego. Wszystkie te inspiracje powracać będą w jego późniejszy pracach. 

W latach spędzonych w Konstantynopolu zakończyło się pierwsze małżeństwo Bilińskiego, drugą życiową partnerką artysty została francuska poetka i artystka Claire Duriez (patrz ilustracje). 

Pod koniec lat 30., po kilkunastu latach zakończył się okres turecki i para rozpoczęła liczne podróże, które Bilińskie skrupulatnie musiał wyliczyć w formularzach IRO. Kierunkami wyjazdów Bilińskiego była Jugosławia, Francja, Grecja, Szwajcaria oraz Włochy. W Trieście przebywał wówczas konsul Roman Wegnerowicz, którego często odwiedzał i który wydał specjalny dokument poświadczający polskie pochodzenie oraz wiarę chrześcijańską artysty (patrz ilustracje). Taki papier z pewnością ułatwiał Bilińskiemu podróżowanie. W 1938 roku jego dwa obrazy: portrety Romana Wegnerowicza oraz Zofii Ryży, wystawione zostały na ogólnopolskim Salonie organizowanym przez Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. 

Po wybuchu II wojny światowej para zamieszkała w Sarajewie na kolejnych 5 lat (1940-1945). Pomimo napięć politycznych, artysta nie przestawał w swojej działalności artystycznej i prowadził swoje atelier. W maju 1941 został aresztowany przez policję Ustaše jednak już następnego dnia został uwolniony. Według opowieści rodzinnych uratować go miało pokrewieństwo z Leonem Bilińskim (1846-1923).  

W 1945 roku Biliński wraz ze swoją francuską partnerką ponownie przyjechali do Włoch. W tym czasie artysta dołączył do Polskiego Czerwonego Krzyża, którego upamiętnieniem jest obraz Obóz wojskowy Czerwonego Krzyża (1945) (patrz ilustracje), a następnie został przyjęty do 2 Polskiego Korpusu, gdzie pracował w biurze propagandy. Z tego okresu pochodzi obraz Msza polowa/Messa al campo (1945), który obecnie znajduje się w Domu Polskim w Rzymie (patrz ilustracje).  

W 1946 roku znalazł się w Camogli, gdzie, mając 49 lat poznał włoszkę Marcellę Conte (Cecè) (patrz ilustracje). Jak czytamy w jej wspomnieniach: 

„…musieliśmy się spotkać, wspólnie zakończyć chaotyczny wicher jego poprzedniego życia, od Wielkiej Wojny po Rewolucję Rosyjską, od zabójstwa jego ojca po II wojnę światową z obozami koncentracyjnymi i w końcu zapuścił korzenie, aby móc rozwijać się we względnym spokoju, pracować i w pewnym momencie wybrać malarstwo jako swoją główną ekspresję”. 

W 1949 roku na stałe osiedlił w Bordighera na wybrzeżu Liguryjskim, gdzie najpierw zamieszkał w rejonie Beodo (Alta Bordighera), a w następnych latach zakupił willę na Via Coggiola. Tam miał pracownię i tam urodziły się jego dzieci: Diana Clara i Ettore Piotr (patrz ilustracje).  

Artysta miał również swoją pracownię w Mediolanie na via Brera 3. W tym mieście Biliński przebywał w okresach wydarzeń artystycznych. Podobne wyjazdy odbywał do Paryża czy Genewy. Do swojego miasteczka wracał w czasie wakacji lub pomiędzy wystawami. Pracował wówczas w swoim ogrodzie, który nazywał „La Selva” („Las”).  

Ustabilizowane życie prywatne sprzyjało działalności artystycznej Bilińskiego. W swoich wspomnienia Marcella Conte pisze o trzech, czterech płótnach malowanych dziennie. Również aktywność wystawiennicza znacząco wzrosła. Już w 1950 roku miał swoją pierwszą wystawę w Galerii Florida w Bordighera. Od tego momentu Biliński wystawił zarówno we Włoszech (m.in. Neapol, Turyn, Mediolan, Rzym, San Remo, La Spezia, Genua, Biella), jak i za granicą (Paryżu, Genewa, Nowy Jork)16.  

Roman Biliński utrzymywał stałe kontakty ze środowiskiem polskim za granicą. Do jego serdecznych przyjaciół należeli konsulowie Roman Wegnerowicz, który po II wojnie światowej wyjechał do Kanady oraz Tadeusz Nieduszyński, który z kolei zamieszkał w Anglii. We Włoszech była to Polonia związana głównie z tamtejszymi ośrodkami kulturowymi i naukowymi. Jego częstym gościem był Bronisław Biliński – ówczesny dyrektor Polskiej Akademii Nauk Stacji w Rzymie. Ponadto, przyjaźnił się z Erykiem Lipińskim, którego poznał podczas Salone Internazionale dell’Umorismo w 1966 roku oraz z Bolesławem Cybisem. W kręgu jego znajomych znajdowali się także Thomas Mann i jego córka Monika. Według informacji podanych przez wnuka artysty, Biliński utrzymywał kontakty z artystami takimi jak Oskar Kokoschka czy Carlo Carrà. 

Roman Biliński jako rzeźbiarz i malarz nie posiadał jednego stylu. W prasie opisywany był jako artysta gwałtowny, a jednocześnie zmysłowy i romantycznie sentymentalny, który w swoich obrazach „łączy różne zbiegi ekspresjonizmu nordyckiego: fowistyczny kolor, realność, postimpresjonizm, dźwięczne współbrzmienie gamy barwnej”.  

Jego inspiracje, zaczynając od jego polskich korzeni, zaczerpnięte są z wielu życiowych doświadczeń i podróży. Jego zamiłowanie do sztuki bizantyjskiej i orientalnej silnie oddziaływało na jego własną twórczość. „Ciekawy wszystkich europejskich klimatów, artystycznych i społecznych, znawca smutków i radości, czasem żałośnie gregoriański, czasem światowy, zmysłowy i przyjemny, nierzadko zaciekle barbarzyński i brutalny. Tak naprawdę jego postimpresjonizm karmi się najważniejszą współczesną rewolucją artystyczną. (...) wie, że sztuka nie opiera się na estetycznych ucieczkach i izolacjach, ale na żywej obecności, czyli na konkrecie". 

Ulubionymi motywami artysty (patrz ilustracje) były martwe natury, pejzaże, zwierzęta – konie przede wszystkim oraz jego ukochane psy, autoportrety a także portrety zarówno swojej rodziny i znajomych jak i obserwowanych, anonimowych ludzi, którzy reprezentowali klimat i charakter miejsc, w których żył.  

„Biliński przedstawia kwiaty, pejzaże, martwe natury, postaci, namalowane pewną ręką, kolorem często jaskrawym i soczystym, w wyrazisty sposób, w którym wyczuwa się eklektyczny splot smaków i doświadczeń od impresjonizmu po fowizm. Często osiąga natychmiastowość i świeżość doznań”. 

Był również wielkim wielbicielem przyrody, w pierwszych latach we Włoszech Roman stworzył okazałą kolekcję kaktusów i sukulentów. [il. 31] W gazecie Il Secolo XIX z 1 września 1949 czytamy: 

„Wizyta w domu znanego polskiego malarza Bilińskiego, który od kilku miesięcy gości w Bordighera, w tej małej willi przy Via Beodo, jest naprawdę fascynującym doświadczeniem. Można tam podziwiać nie tylko cenne obrazy, autoportrety, szkice, ale także kolekcję sukulentów, utrzymywanych z troską prawdziwego eksperta, którym okazał się Biliński. Uprzejmy i ekspansywny, zabrał nas do swojej szkółki i tutaj podziwialiśmy wszystkie najrzadsze sukulenty. W salonie, wśród wielu prac, na pierwszym planie znajdują się podobne rośliny, które nas urzekły zarówno kontrastami kolorystycznymi, perfekcyjnym utrzymaniem, jak i intensywnością harmonii, jaką artysta potrafi nadać wszystkim swoim obrazom. Biliński zamierza pozostać wśród nas, gdzie, jak nam powiedział, znalazł przyjaciół i wraz ze swoim wszechobecnym uśmiechem wręczył nam kieliszek wódki”

Artysta zmarł na zawał serca 26 marca 1981 roku. Jego nagrobek, w którym również spoczywa jego żona (zm. 16.03.1987), znajduje się w jego ukochanym, rodzinnym ogrodzie (patrz ilustracje). 

Większość dzieł artysty znajduje się w domach aukcyjnych w Polsce i dostępne są do obejrzenia na stronach internetowych takich jak: https://artinfo.pl/artysci/roman-bilinski/archiwum. 

Nieocenionym źródłem dokumentacji fotograficznej jest rodzina artysty, przede wszystkim jego wnuk Luigi Capello, który nieustannie dba o podtrzymanie pamięci o swoim dziadku. W tym miejscu pragnę mu niezmiernie podziękować za całą naszą korespondencję i wspólne poszukiwania nowych informacji o Romanie Bilińskim.

Przypisy 

1. M. Farotto, R. Biliński. Suggestioni slave ed orientali nell’estremo ponente ligure, San Remo 2002, s. 11: …in compagnia di una cane alano bianco a chiazze nere, di grosse dimensioni, di nome Aron – un personaggio dall’aspetto molto originale “Roman Bilinski”: basco colorato, calze rosse, sandali da francescano, gilet in pelle di serpente, pantaloni larghi, baffi lunghi alla tartara, il volo nobile, asciutto e volitivo. Era apolide, senza una nazionalità, che comunque non aveva mai cercato di ottenere, perché si sentiva cittadino del mondo. Poliglotta, conosceva molto bene otto lingue; Roman amava le belle donne, i cavalli, la vodka, scalpello e pennello”.
2. E. Prządka, „Roman Biliński – pittore polacco z Bordighery”, Świadectwa/Testimonianze. W poszukiwaniu piękna. Polscy artyści plastycy we Włoszech (II poł. XIX w. i I poł. XX wieku), vol VII, Rzym 2014, ss. 359-373 oraz M. Farotto, R. Biliński. Suggestioni slave ed orientali nell’estremo ponente ligure, San Remo 2002; M. Carta, A. Jacob (a cura), Roman Bilinski, Torino 1985
3. Arolsen Archives znajdują się skany dokumentów „Application for IRO assistance”:
(https://collections.arolsen-archives.org/en/search/topic/3-2-1-2_03020102-004-413?s=roman%20bilinski),
4. Badaczka Ekaterina Aygün podjęła się próby odtworzenia działalności artystycznej Romana Bilińskiego wewnatrz Związku Malarzy Rosyjskich w Konstantynopolu: E. Aygün „What Russian-Language Publications Tell Us about Refugee Life in Occupied Istanbul”, Yillik: Annual of Istanbul Studies, 2002, nr 4, s. 99-105; 
5. E. Aygün, “METROMOD Archive ISTANBUL (Russian-speaking émigré artists”: 
https://archive.metromod.net/viewer.p/69/2949/types/all/geo/; 
6. E. Aygün, „The Union of Russian Painters in Constantinople (1921/1922-1923) as an Émigré Artists’ Collective”, Cultural Encounters. Istanbul and the Refugees from the Russian Empire (1919-1923) wykład dostepny na stronie YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=ynMXuaH5yN4

7. Korespondencja mailowa autorki z wnukiem, Luigim Capello (lipiec-październik 2023)
8. W tym miejscu warto podkreślić, że zarysowane w publikacji Ewy Prządki drzewo genealogiczne rodziny Bilińskich, nie zostało potwierdzone przez rodzinę.
9. Korespondencja mailowa z dnia 17.07.2023
10. Patrz przypis 4 
11. Należy zaznaczyć, że skład członkowski Unione ulegał zmianą, jedynie Ivanoff i Ismailovitch w latach 1921-1923 pozostawali na swoich liderskich pozycjach.
12. O Cybisie oraz Prokopowiczu-Czartoryskim pisze E. Aygün w swoim artykule “Konstantinopolis Rus Ressamlar Birliği'nin (1921-1923): Üyeleri Olan Leh Sanatçilarin İstanbul’daki Yaşamı” w: Toplumsal Tarih, 2023, s. 68-75
13. Cyt. Za: Ekaterina Aygun, “METROMOD Archive ISTANBUL (Russian-speaking émigré artists)”: https://archive.metromod.net/viewer.p/69/2949/types/all/geo/
14. https://archive.org/details/reportofpresiden00robe_0/page/n151/mode/2up
15. https://polonezkoy.com/en/house-of-the-memory-of-zofia-ryzy/
16. Kolekcja ceramiki perskiej znajduje się w Muzeum Ariana w Genewie, kolekcja pasów polskich z XVII i XVIII wieku w Muzeum Polskim w Rapperswil.
17. “Dirò piuttosto che dovevamo incontrarci, porre assieme fine al turbinio caotico della sua vita precedente a me, dalla Grande Guerra alla Rivoluzione Russa, dall’assassinio del padre alla Seconda Guerra Mondiale con i campi di concentramento e piantare finalmente radici per poter sviluppare in relativa tranquillità il lavoro e scegliere ad un certo punto la pittura come sua espressione principale”. M. Conte, Pensieri e riccordi [w:] M. Carta, A. Jacob (a cura di), Roman Bilinski, Torino 1985, s. 13
18.  Lista wystaw Romana Bilińskiego opublikowana została w tekście Ewy Prządki w Testimonianze vol. VII, s. 372-373.
19.  https://www.saloneumorismo.com/it/1966-19-salone-internazionale-dell-umorismo
20. Roman Biliński, notatka do wystawy w Galerii Gussoni, La Notte, Milano 21 Nov., 1959: “…collegante nei suoi dipinti le varie confluenze dello espressionismo nordico: il colore fauve, la realtà, il postimpressionismo, la concertazione sonora della gamma cromatica”.
  21. Emilio Zanzi, Notiziario d’Arte, Roma 1953 cyt. za: M. Farotto, s. 16: “…curioso di tutti i climi europei, artistici e sociali, esperto di dolore e di gioie, a volte pateticamente georgico, a volte mondano, salottiere e piacevole, non di rado fieramente barbaro e violento.”
  22. Corriere d’Italia, 13-14 marzo 1962.: “Bilinski. Presenta fiori, peasaggi, nature morte, figure, dipinte con mano esperta, colore spesso brillante e succoso, modi espressivi in cui si avverte una piuttosto eclettica confluenza di gusti e esperienze dall’impressionismo al fauvisme. Raggiunge sovente immediatezza e freschezza di sensasione”. 
  23. “Visitare l’abitazione del noto pittore polacco Bilinski, che da alcuni mesi è ospite di Bordighera, in quell piccola villetta sulla via Beodo, è cosa davvero avvincente. Lassù non si ammirano soltanto quadri di pregio, autoritratti, abbozzi, ma una collezione di piante grasse, tenute con cura di vero competente, quale Bilinski ha dimostrato di essere. Gentile ed espansivo, egli ci ha condotto nel suo vivaio e qui abbiamo ammirato tutte le piante grasse più rare. Nel salotto fra le tante opere troneggia un primo piano di simili piante che ci ha colpito, sia per i contrasti di colore, sia per la perfetta esecuzione e sia per quella intensità di armonia che l’artista sa fare a tutte le sue pitture. Bilinski intende rimanere fra noi, dove, ci ha detto, ha trovato amici, e ci porge un bicchierino di wodka, accompagnandolo col suo immancabile sorriso”.