Numer czasopisma "Polska" poświęcony Wilnu. Przypomniana jest ogólna historia miasta, szczególnie w kontekście budynków sakralnych, m.in. kościołów św. Mikołaja, Jana, Anny i oo. Bernardynów. Tekst jest opatrzony licznymi fotografiami, m.in. dzwonów, sylwetek wież kościoła św. Anny czy kaplicy Ostrobramskiej (Źródło: „Polska”, Warszawa 1938, R: 4, nr 33, za: Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Wilno, najmilsze miasto Rzeczypospolitej. 

W rozwidleniu rzek Wilii i Wilenki, jakby na dnie wielkiej czary, wśród cudów przyrody rozsiodło się Wilno. „Jedno z najpiękniejszych miast w świecie” - powiedział o nim Marszałek Piłsudski. 

„Rzędem biegną mury, pagórki, otoczone zielenią, pieszczą mury. Mury tęsknie na pagórki spoglądają. Miłe miasto. Gdy na który z pagórków się wyjdzie, ku niebu przez mgłę oparów błyszczą do góry wieżyce, wieżyczki, na których, gdy dzwony zadzwonią, niewiadomo, czy się skarżą, czy o łaskę proszą, czy tęskny tylko do nieba głos wznoszą”. 

Najstarsze historyczne wiadomości o Wilnie pochodzą z roku 1323, z czasów panowania Wielkiego Księcia Giedymina, który obrał sobie Wilno za stolicę Wielkiego Księstwa Litewskiego. Już przed Giedyminem mogło być Wilno znaczną osadą, gdyż w nim właśnie krzyżowały się dwa wielkie szlaki handlowe: czarnomorski i bałtycki. Jednak do pierwszorzędnego znaczenia w charakterze stolicy państwa dochodzi ono dopiero za panowania właściwego twórcy Wielkiego Księstwa Litewskiego, Giedymina. 

Po jego śmierci stołeczny gród dzielił zmienne losy dynastii Giedyminowiczów. Dopiero z chwilą powołania Jagiełły na tron Polski, Wilno wkracza w nowy okres swych dziejów, zamykając równocześnie ostatnią swą kartę jako stolica pogańskiej Litwy. Wspaniałą księgę historii Wielkiego Księstwa Litewskiego i jego stolicy stanowią wiekopomne zdarzenia: związek Litwy z Polską, tzw. unia krewska z 1385 roku, przyjęcie przez Wielkiego Księcia Jagiełłę wiary rzymskokatolickiej w Krakowie, ślub jego z królową Jadwigą i objęcie tronu polskiego, wreszcie chrzest Litwy. 

Przez Jagiełłę łączy się państwowość litewska z polską, a przez chrzest w r. 1386 lud litewski otworzył sobie drogę do społecznych i kulturalnych stosunków zachodniej Europy. Bezpośrednim skutkiem tego było założenie biskupstwa wileńskiego, włączonego do kościelnej organizacji Polski. W r. 1387 Wilno otrzymało prawo magdeburskie, tzn. dotychczasowa warowna osada stołeczna o charakterze wiejskim staje się miastem. W formowaniu się nowej organizacji miejskiej Wilna wzorem dlań była stolica Polski, Warszawa. Toteż Wilno staje się wkrótce poważnym centrum handlowym, mającym liczny stan mieszczański, kupiecki i rzemieślniczy. 

Odtąd też do połowy XVII wieku trwa nieprzerwany, coraz wspanialszy rozwój miasta. Ciekawy jest opis miasta z r. 1414, spisany przez rycerza burgundzkiego Gilberta de Lannoy. Jadąc z Dyneburga, przez puszczę leśną, poprzez wielkie zamarznięte jeziora i bezludne okolice, przybył do jednej z rezydencji Witolda, zwanej Dworem Królewskim. 

„Z Królewskiego Dworu jechałem - pisze w swych pamiętnikach - pomiędzy wieloma wsiami, wielkimi jeziorami i lasami. Potym przybyłem do stołecznego miasta Litwy, zwanego Wilne, w którym jest zamek położony bardzo wysoko na piaszczystej górze, otoczony kamieniami, ziemią i murem; wewnątrz jest cały zbudowany z drzewa. Obręb wspomnianego zamku zstępuje z wierzchołka góry we dwa boki, zamknięte murem aż do dołu, tak, iż objętych nim jest wiele domów. W rzeczonym zamku i obrębie przebywa zwykle wspomniany książę Witold, władca Litwy, i ma tam swój dwór i mieszkanie. W pobliżu rzeczonego zamku płynie rzeka, która toczy swe wody przez miasto na dole; rzeka ta zwie się Wilną. A miasto nie jest zamknięte, lecz jest długie i wąskie z góry na dół, bardzo licho zabudowane drewnianymi domami, a tylko niektóre kościoły są z cegieł. Wspomniany zamek na górze zamknięty jest jedynie palisadą drewnianą, na sposób murów zrobioną, lecz obronną i potężną”. 

W hierarchii świątyń wileńskich niewątpliwie pierwsze miejsce zajmuje kaplica Ostrobramska ze sławnym obrazem Matki Boskiej. Mieści się on w bramie fortecznej, jedynej z pięciu, która ocalała w czasie burzenia fortecy wileńskiej. Na tej bramie umieszczono w średniowieczu wedle ówczesnego zwyczaju obraz Madonny - na straży duchowej obrony miasta. Z biegiem czasu obraz ten stał się świętością dla Wilna, wreszcie sanktuarium dla całego narodu polskiego. A Madonna - Strażniczka była w ciągu dziejów również Orędowniczką narodową. Stąd brzmi pieśń: „Obrona wielka miasta Giedymina, Wilna całego pociecha jedyna. 

W tej Ostrej Bramie obrona potężna, Królowa Polska, a Litewska Księżna. W stołecznym mieście stolicą mądrości, Tu rezydujesz w darów obfitości”. Wilno to „Florencja Północy”, to miasto rozkwitu sztuki średniowiecznej. W XV wieku rozbudowały się tu potężne zamki wileńskich magnatów, w XV i XVI w. powstały wspaniałe kościoły: św. Mikołaja, św. Jana, Franciszkanów, św. Anny i Bernardynów oraz cerkwie św. Trójcy i św. Mikołaja. Kościoły te nadały miastu od razu styl architektury sakralnej. A ponieważ artyści - architekci i rzeźbiarze byli sprowadzeni z Włoch, stąd też wpływy największego centrum sztuki światowej, Rzymu, dają się zauważyć w pomnikach wileńskiej sztuki średniowiecznej. Architektura Wilna, tej polskiej Florencji Północy, jest potężna i wspaniała. 

A katedra wileńska i kościół św. Piotra i Pawła, to dwa wiekopomne cuda wirtuozowskiej sztuki, które są nie tylko cennym klejnotem w polskiej architekturze, ale wyjątkowym zjawiskiem na ziemiach polskich. W początku XVI w. otoczono miasto murem obronnym, zburzonym potem doszczętnie w pierwszych latach XIX wieku. W r. 1578 król Stefan Batory powołał do życia Uniwersytet Wileński, pierwotnie w formie Akademii Jezuickiej. Fakt ten wywarł swój głęboki i trwały wpływ w dziejach miasta. Wilno stało się wielkim ogniskiem myśli naukowej, religijnej i politycznej. O Uniwersytecie Wileńskim powiedział Staszic: „Gdyby światło nie zapaliło się w Wilnie, zgasłoby w Polsce całej”. Tymi zaś, co rozpalali ogniska wiedzy i myśli, promieniujące i na Polskę, i nawet wgłąb Wschodu, byli profesorowie Uniwersytetu Wileńskiego. 

Niepodobna wyliczyć wszystkich, chlubnie dla nauki polskiej zasłużonych uczonych wileńskich. Jednak nazwiska takie jak: Skarga, Śniadeccy, Lelewel, Jundziłł i t. d., a przede wszystkim dwaj wieszcze Narodu: Mickiewicz i Słowacki - jakby gwiazdy niegasnące są wieczną chwałą Wilna. Wilno było ulubionym miastem Jagiellonów. Oni nadawali mu coraz to nowe przywileje, coraz to wspanialszą oprawę architektoniczną, coraz większy blask sztuki, nauki i piękna. 

Mimo wielokrotnych żywiołowych pożarów i najazdów Moskali - miasto odbudowywało się i rozbudowywało nieustannie. Szczególnym blaskiem zajaśniało miasto na obrzęd wyniesienia na ołtarze świętego królewicza, Kazimierza Jagiellończyka, który stał się patronem Polski i Litwy. Działo się to w roku 1604 w czasach bohaterskich zmagań z wrogiem - mimo wielkiej ofiarności obrońców wolności Wilna - powstanie uległo przemocy tyrana moskiewskiego. Niewola moskiewska zadała polskiej kulturze w Wilnie - okrutny cios. 

Zaborca niszczył i burzył najcenniejsze pomniki architektury miasta, zamki i mury miejskie, zamieniał pałace na więzienia i szpitale wojskowe, a klasztory na koszary. Toteż gdy niezwyciężony Napoleon przez Wilno ciągnął na Moskwę - odżyła wiara we własne siły i całkowite odzyskanie wolności. Z wojskiem Napoleona zobaczyło Wilno ósmy pułk polskich ułanów. Wilno stało się wtedy znowu ogniskiem entuzjazmu patriotycznego. Stąd zdają się rozbrzmiewać na kraj cały słowa: „Bóg jest z Napoleonem, Napoleon z nami”. 

Powszechny zapał ludności miasta dosięgnął szczytu, gdy z inicjatywy młodzieży wileńskiej odbyło się w katedrze uroczyste odnowienie Unii Litwy z Koroną. Wkrótce jednak wiara w cud zmartwychwstania Ojczyzny - po załamaniu się olbrzymiej potęgi Napoleona - zamieniła się w grób nadziei. Jedyną ostoją ducha narodowego stał się oświecony patriotyzm pod osłoną pracy społeczno-oświatowej. Rolę przodującą w tym ruchu podejmował i odegrał Uniwersytet Wileński, a w nim zwłaszcza Związek Filaretów. 

Po śledztwie Nowosilcowa okrutna katastrofa bohaterskiej młodzieży wileńskiej przemówiła głęboko do świadomości narodu i jego instynktu państwowego. Wyrok carski: za „przywiązanie do nierozumnej narodowości polskiej i miłość do zgasłej niepowrotnej ojczyzny” - skazujący młodych zapaleńców na zesłanie i do twierdz - był początkiem bezprzykładnej w cywilizowanym świecie martyrologii. Duch polskiego Wilna pozostał nieugięty wobec ciemiężycieli. Stąd hasła powstań narodowych listopadowego i styczniowego wywoływały w Wilnie żywy odzew. W kaplicy Ostrobramskiej śpiewano hymny rewolucyjne, a młodzież akademicka, nie czekając na rozkazy z Warszawy, tajemnie przekradała się i wstępowała do wojska polskiego. 

Nastały w Wilnie ponure czasy Murawiewa - Wieszatiela. Przez niego martyrologia Polski dosięgnęła szczytu. Szubienice, mordy i łupiestwo były istotą jego życia. Torturowano i tracono publicznie na placu Łukiskim przywódców i uczestników powstania, ich rodziny wywożono na Sybir, a majątki ofiar konfiskowano. Język polski wygnano wraz z Polakami ze szkół i urzędów; mowę polską wszędzie prześladowano i w ogóle zakazano. 

„Przez opary krwi męczeńskiej i całe morze łez, przez cierpienia i niezłomne wytrwanie, przez wierność wspólnej Ojczyźnie, przez miłość i nieśmiertelną wiarę w zmartwychwstanie stanęło Wilno w tym okresie w rzędzie bohaterskich miast Rzeczypospolitej Polskiej - jako jej najwierniejsza reduta”. 

„Jest to najpiękniejszy czyn wojenny, dokonany w tej wojnie przez polską jazdę”. 

Pierwszy powiew wolności powiał 1905 roku. Wówczas to po raz pierwszy od czasów Murawiewa zabrzmiały na ulicach Wilna polskie pieśni podczas olbrzymiej procesji Bożego Ciała, a w katedrze obchodzono uroczystość 500. rocznicy grunwaldzkiej. Tajna akcja konspiracyjna dała jednak wynik ostateczny dopiero w roku 1915. Po rozbiciu się cofającego się frontu rosyjskiego Wilno zajęte zostało 19 IX 1915 przez wojska niemieckie, których dowództwo stwierdziło polski charakter miasta. Po odwrocie wojsk niemieckich w końcu 1918 r. nastąpiła ostateczna, decydująca walka o zrzucenie jarzma niewoli. 

Walkę tę podjęło wojsko polskie z postanowieniem odbudowania za wszelką cenę całej Ojczyzny, a przez to i wyzwolenia Wilna. „WILNO MUSI BYĆ MOJE”. To hasło wraził Piłsudski w serca swych najlepszych żołnierzy. Przez miłość i czyn pod Wodzą Mistrza spełnili oni jego wolę. Wyzwolone mu zostało jego miasto 19 kwietnia 1919 r. Przez wieki było ono chlubą kultury i państwowości polskiej; odtąd już wolne będzie nim nadal, na wieki złączone z Macierzą. Wilno jak rzadko jakie inne miasto polskie jest drogie każdemu Polakowi. 

Wilno czaruje i promieniuje. 

„Takim jest całe Wilno: - pisze p. Jerzy Remer w cyklu „Cuda Polski” o Wilnie - miasto - twierdza, od wieków obóz warowny na wielkich szlakach handlowych i wojennych pośród puszcz i borów, opasany wstęgą Wilii, zamknięty łańcuchem wzgórz, skupiony, rozmodlony w swoich kilkudziesięciu świątyniach, tworzący i pielęgnujący najbardziej pokojowe twory - sztukę. Znajdziemy gdzie indziej, u obcych i we własnym kraju wiele innych miast sztuki, wiele większych dzieł i zespołów artystycznych, zebranych na jednym miejscu. Zapewne. Ale żadne miasto nie weźmie nas tak miłośnie w swoje ramiona, żadne nie odda nam całej swej duszy, całego serca, całego siebie, jak ono - miasto największych duchów, wodzów i przodowników narodu. Miasto, obdarzone przez naturę najpiękniejszymi tworami, miasto hojnie przez sztukę uposażone, miasto potężnych i sławnych dynastii, miasto siedziba Pani Ostrobramskiej, miasto pochodnia nauki, miasto wielkich poetów i wieszczów, miasto wielokroć obdarte przez najeźdźców, miasto męczenników i bohaterów, - miasto Wodza Narodowego, miasto litania najwyższych uniesień i wzlotów - trwa znów na straży i jest ukochanym, miłym i drogim miastem Rzeczypospolitej Polskiej”.