Obecnie Czarny Ostrów to prowincjonalne osiedle typu miejskiego w obwodzie chmielnickim zamieszkałe przez około 1000 osób. Tymczasem kiedyś w tej miejscowości znajdowały się kolejno majątki Wiśniowieckich i Przeździeckich. Kwitło życie kulturalne i gospodarcze, a ozdobą Czarnego Ostrowa był piękny pałac, który zachował się do dnia dzisiejszego.

Data założenia Czarnego Ostrowa jest nieznana, lecz - jak twierdzi Roman Aftanazy - była to „jedna z najstarszych osad na terenie dawnego województwa podolskiego”. Już w XIV wieku u ujścia rzeczki Mszańca do Bohu był zbudowany zamek, który bronił Podola przed tatarskimi hordami. Czarnym Ostrowem władały kolejno: Nowodworscy, Włodkowie, Świerszczowie. W 1582 r. ta miejscowość znalazła się w posiadaniu księcia Konstantego Wiśniowieckiego po jego ślubie ze Świerszczkówną.

Rozwój tej miejscowości znacznie przyśpieszyło nadanie mu w 1556 r. przez króla Zygmunta Augusta praw miejskich i prawa magdeburskiego. Monarcha zezwolił na cotygodniowe targi w poniedziałek, w dniu Jana Chrzciciela i w Niedzielę po Wszystkich Świętych. Po wygasnieciu linii męskiej Wiśniowieckich w 1744 r. owe dobra przypadły wnuczce Michała Serwacego Katarzynie Ogińskiej (zm. w 1762 r.), która w grudniu 1744 r. poślubiła Antoniego Tadeusza Przeździeckiego (1718-1771), podkanclerzego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od tego momentu zaczął się rozkwit Czarnego Ostrowia.

Piękny pałac i kościół
Po śmierci Antoniego Tadeusza majątek odziedziczył Michał Przeździecki, który zaczął używać tytułu „hrabia na Czarnym Ostrowiu”. Po koniec XVIII wieku nowy właściciel postawił tam pałac w zamian kasztelu Wiśniowieckich. Nowy obiekt był przebudowywany do połowy następnego wieku, gdy „zaczął przypominać włoską willę o elementach neogotyku”. Pałac usytuowano nad wielkim i malowniczym stawem, utworzonym przez rzekę Boh i jej dopływ Mszaniec. Rezydencja „wznosiła na półwyspie lub nawet wyspie, otoczonej zewsząd wodami, a z lądem stałym połączonej za pomocą grobli i długich mostów. Kwadratowy dziedziniec zajmował szczyt niewielkiego wzgórza. Od głównej bramy wjazdowej droga wiodła pod górę, najpierw między drzewami parku, a następnie pomiędzy dwoma domkami, które jak gdyby stanowiły drugą bramę, w końcu zaś, otaczając dokoła klomb zasadzony różowymi akacjami, pochodziła pod portyk domu”. Po lewej znajdowała się górująca nad pałacem czworoboczna neogotycka widokowo-zegarowa wieża. Wyrastała z niej kolejna - mniejsza - wieżyczka z iglicą, na której powiewała chorągiew rodowa Przeździeckich. Posiadał pałac też „wieże czterogranne, zębatemi sterczynami otoczone, oraz galerje z arkadami” .Taras był nakryty wysokim gładkim dachem czterospadowym. Latem przybierano go drzewami cytrynowymi i innymi roślinami hodowanymi w oranżerii.

Niestety wiadomości o wnętrzu rezydencji Przeździeckich są dosyć skąpe. Na parterze znajdowały się pokoje mieszkalne i biblioteka. Na pietrze umieszczono salony. Podobno było one bardzo piękne. Szczególnie wyróżniał się: salon „Żółty” i drugi o ścianach stiukowych mozaikowych w białej tonacji. Wisiały tam portret Lizy Przeździeckiej pędzla Franciszka Xaviera Winterhaltera, który uwiecznił wiele koronowanych głów, m.in. cesarzową Marię Aleksandrownę, żonę Aleksandra II, cesarzową Elżbietę („Sissi”) czy rodzinę królowej Wiktorii.

Rezydencję otaczał rozległy park romantyczny. Z tyłu budowli „opadał [on] w dół ku jezioru, do którego schodziło się kamiennymi stopniami z tarasu na taras, aż do mostu długości ok 250 m”. Most prowadził do lasku olszynowego i był w połowie przecięty wyspą, na której grywała kapela pałacowa, umilając czas gościom i gospodarzom. Wokół pałacu pojawiły się pomieszczenia gospodarcze.

W 1797 r. Michał Przeździecki rozpoczął budowę kościoła, który w 1826 r. ukończył jego syn Konstanty. Świątynia znajdowała się niedaleko pałacu. Był to kościół murowany, w stylu klasycystycznym, oparty na 8 filarach. Na szczycie umieszczono 5 wykutych w kamieniu posagów, największy i najwyższy z nich to figura Matki Boskiej. Dwa boczne, ustawione niżej, przedstawiały aniołów, a dwa na attyce - apostołów Piotra i Pawła. Świątynię wieńczyła niewielka wieżyczka z kopułą. Nad wejściem znajdował się napis: CHWALCIE BOGA WSZYSTKIE LUDY.

Przeździeccy byli też rzutkimi przedsiębiorcami. Na terenie ich Czarnego Ostrowa i okolic działały 4 młyny ( w tym jeden parowy), fabryki do produkcji cegieł, kafli, dzwonów, potasu, wosku, sodu, a także (działała przy niej także fabryka biżuterii), cukrownia, browar. Miasto słynęło też z wielkich jarmarków i posiadało połączenie kolejowe. Do Przeździeckich należeli też okoliczne wsie, więc w 1820 r. mieli oni 23 353 chłopów pańszczyźnianych (tzw. męskich dusz) w 1849 - 11 515, w 1860 - 17 487.

Kultura przede wszystkim
Przeździeccy byli miłośnikami sztuki i historii. W ich pałacu przechowywano listy Jaremy Wiśniowieckiego do Jana III Sobieckiego oraz wiele innych dokumentów o dużej wartości historycznej. Ściany zdobiły m.in. obrazy pędzla europejskich mistrzów Działalność kulturalną na szczególnie szeroką skalę rozwinął marszałek szlachty guberni podolskiej Konstanty Przeździecki (1782-1856), który miał wspaniałą orkiestrę dworską pod batutą maestro Luigiego Toniniego. Zatrudnił też nadwornego artystę. Z kolei Aleksander Narcyz (1814-1871) to znany mecenas sztuki, inicjator tłumaczenia i publikacji dzieł Długosza, jeden z założycieli „Biblioteki Warszawskiej” i przyjaciel J. Kraszewskiego. Napisał klasyczną już pozycję „Podole, Wołyń, Ukraina” (Wilno 1841). Jego syn Karol został uznanym tłumaczem na język francuski utworów Mickiewicza, Słowackiego, Kraszewskiego. Pracował pod pseudonimem Charles de Noire-Isle, czyli Karol z Czarnego Ostrowia.

W 1847 r. Czarny Ostrów odwiedził sam Franciszek Liszt. Przybył do rezydencji Przeździeckich w Wielki Piątek. Pobyt tam uznał za przyjemny, o czym świadczy jego list do przyjaciółki - księżniczki Karoliny Sayn-Wittgenstein: „Urządziłem się dość mądrze tu w Czarnym Ostrowie u hrabiego Przeździeckiego […] marszałka guberni [podolskiej] od dwudziestu siedmiu lat. Zajmuję bardzo miły apartament (w którym zwykle mieszka jego synowa) z cudownym kominkiem i niezwykle dobraną biblioteką […] Popołudnie upływa mi na grze w wista i słuchaniu orkiestry hrabiego, moim zdaniem najlepszej w okolicy, dość dobrze dobranej i umiejącej zagrać znośnie parę uwertur Rossiniego, Donizettiego”.

Romantyczna legenda Laury Przeździeckiej
Polacy zapewne kojarzą Przeździeckich z Arkadią, którą stworzyła Helena z Przeździeckich Radziwiłłowa. Ale w pamięci mieszkańców Ukrainy pozostali jednak nie ci wybitni przedstawiciele rodu, lecz piękna 21-letnia Laura, która nie miała na swoim koncie żadnych szczególnych osiągnięć. Mimo to jej historia wciąż wzrusza. Dziewczyna była hołubioną córką Karola Przeździeckiego i bratanicą Aleksandra Narcyza. Pewnego popołudnia jeździła konno. Gdy zwierzę usłyszało dźwięk grzmotu, wystraszyło się i zrzuciło ją z grzbietu. Laura złamała kręgosłup. Zrozpaczeni rodzice szukali dla niej ratunku u lekarzy z całej Europy. Najlepsi specjaliści bezradnie rozkładali ręce i po dwóch latach sparaliżowana Laura zmarła we Włoszech. Hrabiankę pochowano w rodowej krypcie w czarnoostrowskim kościele. Aby uczcić pamięć córki, rodzice zamówili u polskiego rzeźbiarza Wiktora Brodzkiego piękny nagrobek z białego marmuru. Pomnik przedstawiał młodą kobiety z rozpuszczonymi włosami, w koszuli nocnej i przykrytej prześcieradłem. Zmarła trzymała w dłoni krzyż. Fakt, że leży ona na wysokich poduszkach, świadczy o tym, że zmarła czeka na zmartwychwstanie. O kunszcie artystycznym rzeźbiarza świadczy to, że na koszuli nocnej znajdują się wyrzeźbione z marmuru koronki i guziki, a na materacu - szwy. Dzieło Brodzkiego stało się znane także we Włoszech i tuż po jego ukończeniu Polak otrzymał zamówienie na nagrobek, będący niemal wierną kopią nagrobka Laury Przeździeckiej. Dzieło stanęło na rzymskim cmentarzu CampoVerano, na grobie Enediny Sanny, zmarłej przy porodzie żony włoskiego ministra.

Zmierzch Czarnego Ostrowa i stopniowe odrodzenie
W 1898 r. Elżbieta, wdowa po Karolu Przeździeckim, z nieznanych przyczyn sprzedała pałac i posiadłość hrabinie Ignatjew, zastrzegając sobie prawo do dożywocia w pałacu. Zmarła w 1900 r. Wprawdzie w umowie sprzedaży istniał punkt, zgodnie z którym Przeździeccy mogli wykupić swoją dawną własność w ciągu 3 lat, ale ich próby spełzły na niczym.

Po rewolucji październikowej siedziba Przeździeckich była stopniowo niszczona. W pałacu dawnych właścicieli urządzono klub dla żołnierzy, zdewastowano kryptę. Ucierpiał nagrobek Laury, m.in. zniszczono krzyż w jej dłoniach. Pracownik naukowy muzeum w Kamieńcu Podolskim nazwiskiem Matwiejew chciał uratować pomnik, udało się mu uzyskać zezwolenie na przetransportowanie go do tamtejszej katedry św. św. Piotra i Pawła. W ramach walki z religią w 1936 r. świątynię ostatecznie zamknięto i przekształcono na muzeum. W 1938 roku (według innych danych było to w 1945 r.) moskiewscy muzealnicy - urzeczeni pięknem nagrobka - zamierzali przetransportować go do Moskwy. Matwiejewowi udało się przekonać stołecznych gości, że z powodu drobnych pęknięć wielokilometrowa podróż doprowadzi do zniszczenia pomnika. Tak Laura pozostała w Kamieńcu Podolskim i jest jednym z najpopularniejszych zabytków miasta.

Za czasów radzieckich zniszczono wszystkie zabudowania majątku Przeździeckich oprócz pałacu, gdzie do 1982 r. mieściła się szkoła. Dopiero w latach 90. budowla została odnowiona. Obecnie mieści się tam muzeum. Odbudowano też kościół, który służy lokalnym wiernym.