Artykuł opisuje miasteczko Latyczów, a w szczególności kościół tamże, zarówno w warstwie półlegendarnej, jak i w aspekcie historycznym – w tekście opisany jest Jan Potocki, wojewoda bracławski, który miał być fundatorem kościoła latyczowskiego i rozpocząć budowę tegoż na początku XVII wieku. Przedstawiona jest także historia oraz kwestia zniszczenia kościoła powstałego na gruncie pozamkowym, a także historię aż do lat 50. XIX wieku, wciąż związaną z polskim duchowieństwem. (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1860, T:1, s. 255., za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Kościół Latyczowski.

Nad rzeką Wołką w guberni podolskiej leży niewielka mieścina Latyczów, dawniej Leszczynem zwana. Z wyniosłego wzgórza za miastem odkrywa się oku uroczy widok na okolicę przystrojoną lasami, nastrzępioną pagórkami, okraszoną zielonymi łąkami, po których rzeka Wołka, wijąc się wężykiem, niedaleko Latyczowa łączy się z Bohem. W bliskości miasta czerni się w pośród topoli i świerków wieś Tarlów, dawna siedziba starożytnej rodziny tegoż imienia, a nieco dalej wystrzela ku niebu wspaniały kościół Nowokonstantynowski; u spodu zaś wzgórza, rozsiane w dolinie miasteczko Latyczów, chlubi się okazałą świątynią z cudownym obrazem Marii Dziewicy. Zjeżdżając z góry do przedmieścia Latyczówki, widzimy na ustroniu cerkiewkę, gdzie niegdyś miała stać chatka, w której ks. dominikanie, tak zwani „fratres peregrinantes”, przybywszy z Rzymu z obrazem N. P. Maryi, malowanym na kształt cudownego obrazu S. Marii Majoris w Rzymie, a darowanym sobie od papieża, nie będąc od starosty wyznania kalwińskiego do miasta wpuszczeni, złożyli tenże obraz, urządziwszy z chatki niewielką kaplicę. Jednej nocy spostrzegli mieszkańcy Latyczowa, że całe przedmieście ogniem płonęło, a przybiegłszy wraz ze starostą na ratunek, zdumieli się na widok cudownego światła opromieniającego chatę, w której spoczywał obraz Bogarodzicy. Cud ten takie sprawił na staroście wrażenie, iż wyrzekłszy się swych przekonań religijnych, wprowadził w tryumfie zakonników z cudownym obrazem do swojego zamku i tam urządził dla nich kaplicę. Wspaniała zaś świątynia, jaką po dziś dzień widzimy, miała powstać w czasie wojny z Turkami. Pewien hetman polski, stanąwszy obozem pod miastem Latyczowem, zasnął wraz z wojskiem snem głębokim, znużony trudami i marszem. We śnie ukazuje mu się po trzykroć Bogarodzica, przestrzegając hetmana o zbliżającym się nieprzyjacielu. Zbudzony wódz przekonywa się w rzeczy samej o grożącym niebezpieczeństwie, lecz pełen wiary ogłasza wojsku niebios przestrogę, uderza śmiało na pogan i pod opieką N. P. Maryi zwycięża nieprzyjaciół. Hetmanem tym miał być Rewera Potocki, który na podziękowanie Bogarodzicy za opiekę zbudował wraz z wojskiem kościół latyczowski. Z tego podania ludu, przyćmionego powłoką czasu, wygląda prawda, którą wyjaśnić naszym jest celem. Nie ulega wątpliwości, że kościół latyczowski istniał już przed r. 1613, w którym Zygmunt III dyplomem wydanym w Warszawie zatwierdza dziesięcinę ze starostwa, przez fundatorów tegoż kościoła ks. dominikanom nadaną. W instrumencie zaś starościńskim z r. 1638 dnia 1 lutego Mikołaj Potocki, potwierdzając pobieraną z folwarku dziesięcinę, wyraźną czyni wzmiankę, że fundatorem kościoła latyczowskiego był stryj jego Jan Potocki, wojewoda bracławski, co i Okolski w dziele „Florida Russia” przyznaje, dodając: licet alienus a fide Romana esse! i naznaczając rok fundacji kościoła 1606. Biskup zaś kamieniecki Hieronim Sierakowski, w dekrecie wizyt z r. 1741 mylnie uważa Mikołaja Potockiego z przydomkiem Rewera za fundatora tegoż kościoła około r. 1600. Władysław IV, zatwierdzając instrument dziesięciny Mikołaja Potockiego dyplomem swym w Warszawie dnia 25 kwietnia 1637 wydanym, zgadza się i na fundatora Jana Potockiego. Dyplom ten w łacińskim języku, na pergaminie, z pieczęciami i podpisem króla oraz jego sekretarza Jana Gembickiego, znajduje się dotąd przy kościele latyczowskim. Jeden z niego ustęp wypisujemy tu w tłumaczeniu:

„Te rzeczypospolite za szczęśliwe uważamy, w których religia i cześć boska nad wszystko kwitną, a pobożność z każdym dniem wzrasta. Związkiem też prawdziwej wiary zjednoczone umysły ludzkie, w cnotach bardziej się kształcą, postępują i we wszystkich uczynkach i sprawach do celów sprawiedliwości, religii i publicznego dobra jednomyślnie zmierzać zwykły, przez co łatwiej spokojny i szczęśliwy stan rzeczypospolitej (kiedy jest w całym rozkwicie prawdziwa wiara i sprawiedliwość) zachować mogą.”

Pokazuje się nawet z różnych dowodów jak i wizyt ksiąg kościelnych, że nie tylko Jan Potocki wojewoda bracławski, stryj Mikołaja i Stanisława Rewery, był fundatorem kościoła latyczowskiego przed r. 1613, ale najwięcej przyczyniła się do tej fundacji jego żona z Kamienieckich, prawa katoliczka, a w znacznej także części ofiary pobożnych, zebrane przez ks. dominikanów, którzy po przybyciu do Latyczowa osiedli byli przy kościele parafialnym, istniejącym niegdyś na lewym brzegu rzeki Wołki, gdzie się wznosiło miasteczko Leszczyn. Dowodem tego akt graniczny kościelny z r. 1546, gdzie jest i wzmianka o plebanie Wilczku. Co się zaś tyczy Stanisława Rewery, jakoby ten, wedle podania ludu, miał być fundatorem dzisiejszego kościoła i klasztoru, łatwo się domyślić, iż wojując często w tych stronach i dając liczne na rzecz kościoła ofiary, zjednał sobie wielką sympatię u ludu i pozostał w ustach jego i w pamięci do dziś dnia jako fundator świątyni latyczowskiej. Kościół ten przetrwał do r. 1648, w którym, wśród zaciętych walk z Chmielnickim, zruinowany i w stajnię zamieniony został. Księża dominikanie unieśli obraz cudowny i złożyli go we Lwowie w kościele Bożego Ciała, skąd po 74 latach do wsi Kopaczówki, a 1 lipca 1722 tryumfalnie do Latyczowa wprowadzony i w kaplicy złożony został; w następnym zaś dniu odbył się obchód uroczysty powrotu cudownego obrazu, jako w dzień Nawiedzenia N. P. Maryi, uwieczniony corocznymi odpustami. W r. 1738 nastąpiło poświęcenie kościoła przez biskupa kamienieckiego J. A. Podbielskiego, a za staraniem Adama Krasińskiego biskupa i Kaź. Wilanowskiego prowincjała, obraz wraz z Dzieciątkiem Jezus w r. 1778 złotymi koronami przez Stan. Rajm. Jezierskiego biskupa bakońskiego został ukoronowany, które to korony w r. 1824 skradzione, w rok później srebrnymi pozłacanymi zastąpiono.Kościół latyczowski, pod wezwaniem Wniebowzięcia N. P. Marii, wzniesiono zapewne z byłego zamku, o czym świadczą dwie strzelnice wewnątrz stojące. Facyata kościelna w kształcie ostrosłupa odznacza się pięknym stylem gotyckim, gzymsowatemi pilastrami, wieżyczkami i ozdobnem malowidłem u szczytu. Po obu stronach świątyni stoją dwie kaplice z kopułami baniastemi, oświeconemi podłużnemi oknami, z jednej zaś strony przypiera do niej gmach klasztorny. W kościele znajduje się pełno pamiątek, drogocennych sprzętów i obrazów mniej więcej artystycznie wykonanych. Księża obowiązani są co środę śpiewać wotywę za dusze fundatorów, a za spokój wieczny Władysława IV i jego żony Cecylii odbywa się co miesiąc msza czytana. Oprócz muzyki, utrzymywanej z zapisu prowincjała ks. Wilamowskiego, znajduje się na drodze wiodącej do kościoła, wzniesiona przez tego zacnego kapłana, wspaniała kolumna murowana, blachą kryta, z krzyżem na wierzchu i statuą wewnątrz, wyobrażającą Niepokalane Poczęcie N. P. Marii, na pamiątkę pierwszej koronacji obrazu. Przed frontonem kościoła jest obszerny cmentarz murem opasany, w środku którego stoi słup z figurą drewnianą Pana Jezusa, a po prawej stronie kapliczka ze statuą kamienną św. Jana Nepomucena. Brama wjazdowa na cmentarz przedstawia kształt kaplicy, nad której sklepieniem wznosi się dzwonnica. Kiedy w r. 1831 klasztor przeszedł pod władzę księży świeckich i zamienił się w kościół parafialny, ległe Nowej Aleksandryi (Puławom) położenie, po le- pobożni i troskliwi o chwałę Bożą i przybytek święty w tej stronie Wisły zajmuje. Piękny i obszerny ogród otacza mieszkanie dziedzica. Kapłani nie szczędzili trudów i starań, aby świątynię upiększyć, odnowić i dawne jej pamiątki zachować, w dorycie tu przedstawiony wiele pokoleń się składało. Takim był ks. Brzozowski, assessor i kanonik kapituły kamienieckiej, który w r. 1844 sprowadził malarza Paszkowskiego, aby poprawiał freski po ścianach i sklepieniu, przedstawiające tajemnice różańcowe i podania o założeniu tego kościoła; takim jest i obecny kapłan i kanonik ks. Zgierski, który w r. 1852 zabrał się do odnowienia kościoła wewnątrz i pokrycia gontami klasztoru i baszty ośmiokątnej. Ledwie tę pracę ukończył, dnia 2 kwietnia 1854 r., w sam Wielki Piątek, powstaje straszliwy pożar w mieście, wpada na klasztor, przenika do wnętrza kościoła i zapala organy. Przy dzielnym jednak ratunku i za łaską nieba kościół ocalono. Niezłamany tym nieszczęściem, czcigodny kapłan na drugi dzień o północy, na tlejących jeszcze zgliszczach, odśpiewał „Resurrexit” i w ciągu roku wszystko zmartwychwstało: kościół i klasztor pokrył się blachą, a pobożne zakonnice z Kamieńca obdarowały świątynię latyczowską pięknym organem. Odtąd, wspierany przez zacnych obywateli i składką parafian, rozpoczął odnawianie całego kościoła. Oprócz tego powiększył cmentarz za miastem, obmurował go i zasadził drzewami, a w r. 1857 nową dobudował kapliczkę. On pierwszy także, za pośrednictwem znanego wydawcy „Albumu Wileńskiego”, rozpowszechnił wizerunek N. P. M. Łatyczowskiej w przeszlicznych większych i mniejszych litografiach paryskich, z rozlicznemi ozdobami. Arcybiskup metropolita mohylewski, uznając zasługi i troskliwość o dobro parafii proboszcza, wyniósł go na stopień kanonika. Oby przykład tego czcigodnego kapłana licznych znalazł naśladowców, a niejedna nasza świątynia, za łaską nieba i wsparciem pobożnych, wzniosłaby się wspanialej.