Park Zofiówka w Humaniu stanowi najwspanialszy na terenie Ukrainy przykład dziedzictwa parkowo-pejzażowego. Został założony pod koniec XVIII w. z inicjatywy polskiego magnata Stanisława Szczęsnego Potockiego jako dar dla trzeciej żony Zofii i nazwany na jej cześć. Nad jarem rzeki Kamionki, na obszarze prawie 180 hektarów, rozciąga się naturalistyczna kompozycja stworzona z wody, roślinności, małej architektury i rzeźb. Malowniczy park Zofiówka jest największą atrakcją turystyczną regionu, a nawet uznany został za jeden z siedmiu cudów Ukrainy.

Dar Szczęsnego Potockiego dla jego żony Zofii
Stanisław Szczęsny Potocki za sprawą swoich wyborów politycznych na kartach historii zapisał się jako jeden z największych antybohaterów i zdrajców kraju. Dziedzic wielkiego rodu, dzięki spadkowi otrzymanemu po ojcu, mógł cieszyć się mianem najbogatszego magnata w Rzeczypospolitej. Jego majątek i wpływy były ogromne, posiadał kilkadziesiąt miast i kilkaset wsi. W Tulczynie wybudował wspaniały, klasycystyczny pałac otoczony ogrodem krajobrazowym. To tam, po wyprowadzce z Krystynopola, ulokował centrum swoich kresowych posiadłości. Ogród tulczyński nie dorównywał jednak rangą założeniu, jakie pod koniec XVIII w. powstało niedaleko Humania.

Park Zofiówka był najpiękniejszym darem Szczęsnego Potockiego dla jego trzeciej żony – Greczynki Zofii Glavani. Małżonka Potockiego zachwycona położoną pod Nieborowem Arkadią Heleny Radziwiłłowej, którą zwiedzała w lipcu 1795 r., chciała posiadać taki sam park na Krymie, gdzie małżonkowie mieli kupić posiadłość. Do realizacji krymskich planów nie doszło, ale pomysł udało się zrealizować nieopodal Humania.

Na terenie położonym w jarze rzeczki Kamionki, poczynając od 1796 r., rozpoczęto tworzenie założenia ogrodowego. Pierwszą realizacją było poprowadzenie drogi do znanego od dawna przez mieszkańców Humania źródła znajdującego się na skraju wąwozu. Wykonawcą ozdobionej klombami i rabatami kwiatowymi drogi był – związany z tulczyńską posiadłością Potockiego, a także z samym magnatem poprzez więzy rodzinne – inżynier wojskowy i budowlany oraz architekt Ludwik Metzell (1764‑1848). Był on budowniczym i zapewne w dużej mierze projektantem Zofiówki. Dzięki wojskowemu wykształceniu posiadał znajomość geodezji i hydrauliki, a pomysły do stworzenia założenia krajobrazowego mógł czerpać prawdopodobnie z odwiedzanych wcześniej ogrodów Włoch i Niemiec. Jak wiemy z jego listów do Zofii Potockiej, inspiracji szukał także w bliższej okolicy – w 1789 r. zwiedzał Białą Cerkiew, gdzie podziwiał uroki Aleksandrii – przypałacowego parku Branickich.

Opis założenia parkowego Zofiówka
Teren, na którym powstał park Zofiówka, pierwotnie był prawie bezdrzewny, a wzdłuż koryta rzeki Kamionki piętrzyły się usypiska pokrytych mchem granitowych głazów. Zadanie Metzella polegało więc na zmianie ukształtowania zastanego terenu. Inżynier stworzył przemyślany system hydrologiczny odpowiednio wykorzystujący niewielką ilość wody, jaką dostarczała rzeka. Głównym elementem założenia były dwa duże, sztuczne stawy (Górny i Dolny) połączone podziemnym kanałem, po którym do dziś pływają łodzie z turystami. Z olbrzymich kamiennych bloków powstały skalne groty i rumowiska.
 
Na terenie Zofiówki wzniesiono kilkadziesiąt różnego rodzaju dzieł architektury parkowej. W trakcie przechadzki można zatrzymać się przy jednej z drewnianych altan, zwiedzić sztuczne groty, czy przystanąć na utworzonym w zakolu Dolnego Stawu placu Zebrań, skąd roztacza się wspaniały widok na Wielki Wodospad. Na szatę roślinną Zofiówki składały się sosny, kasztanowce i topole włoskie, a także bardziej egzotyczne gatunki sprowadzone z Turcji i Egiptu. Dzięki bujnej i malowniczo rozmieszczonej roślinności całość sprawiała wrażenie naturalistycznego, romantycznego parku.
 
Skalę przedsięwzięcia obrazuje liczba osób, które pracowały przy jego realizacji. Jednego dnia było to nawet tysiąc chłopów. Natomiast wydatki pochłonęły sumę szacowaną wówczas na blisko 20 milionów złotych. Początkowo wystrój rzeźbiarski ogrodu nie był szczególnie imponujący, z czasem jednak na jego terenie zaczęło pojawiać się coraz więcej figur. Już pod koniec lat 30. XIX w. w relacjach zwiedzających można znaleźć wzmianki o „obfitości drogich posągów”. Wśród nich pojawiają się przedstawienia bóstw i popiersia antycznych filozofów.
 
Po śmierci Stanisława Szczęsnego Potockiego w 1805 r. prace w Zofiówce uległy spowolnieniu. Rodzina magnata zajęta była sporami o schedę po nim, a Metzell w 1806 r. opuścił posiadłość i udał się do Warszawy. Również Zofia straciła zainteresowanie parkiem. W konsekwencji nie zostały zrealizowane niektóre z planów na jego aranżację, np. budowa grobowca Szczęsnego w formie piramidy czy obelisku ku czci Zofii.

Park Zofiówka pod administracją rosyjską
W kolejnych latach park przechodził z rąk do rąk, zmieniał właścicieli, nazwy i przynależność państwową. Już w 1808 r. Zofia Potocka próbowała sprzedać go carowi Aleksandrowi I. Wówczas jednak jej oferta nie spotkała się z zainteresowaniem. Car odwiedził Zofiówkę dopiero w 1820 r. w czasie swojego pobytu w Humaniu. Z tej okazji nad Dolnym Stawem wzniesiono obity korą drewniany pawilon zwany Rustykalnym. Po śmierci Zofii Potockiej w 1822 r. Zofiówkę odziedziczył jej syn Aleksander Potocki. Z jego inicjatywy w ogrodzie pojawiły się pomniki Tadeusza Kościuszki i księcia Józefa Poniatowskiego. Patriotyczna postawa Aleksandra w czasie powstania listopadowego kosztowała go niestety utratę odziedziczonej posiadłości. Dobra w Humaniu zostały skonfiskowane, a ich zarządcą został generał hrabia Jan Witt – co ciekawe – syn Zofii z pierwszego małżeństwa. Od cara Mikołaja I, zachwyconego pięknem parku, dostał nakaz zatrudnienia wszystkich pracujących tam uprzednio ogrodników i nieszczędzenia wydatków na jego utrzymanie. W 1836 r., na cześć żony Mikołaja I – carycy Aleksandry Fiodorowny – nazwę założenia zmieniono na Carycyn Sad. Park został wówczas powiększony o część zachodnią, zwaną Dębinką.
 
Od lat 30. XIX w. w parku zaczynały powstawać różne budowle i stopniowo zatracał on zamierzony przez Metzella dziki, naturalistyczny charakter. W 1841 r. powstał pawilon Chiński oraz altana zwana Grzybkiem. Rok później rozpoczęto budowę pawilonu Flory, który zajął miejsce pawilonu Rustykalnego. W 1844 r. powstało główne wejście do parku z neogotyckimi pawilonami. W tym czasie zniknęły z parku pomniki Kościuszki i Poniatowskiego, pojawiło się za to popiersie carycy Aleksandry. Kolejne zmiany nastąpiły po wizycie w parku cara Mikołaja I w 1847 r. – powstały nowe, utrzymane w tendencji neoklasycystycznej pawilony bramne oraz pawilon na wyspie Anti‑Circe znajdującej się pośrodku górnego stawu.

Od Szkoły Ogrodnictwa do Akademii Nauk Ukrainy
W 1860 r. park przekazano przeniesionej z Odessy do Humania szkole ogrodniczej. Oficjalna nazwa założenia brzmiała wówczas Humański Ogród Głównej Szkoły Ogrodnictwa. W sąsiedztwie Zofiówki powstały liczne poletka doświadczalne, złożono arboretum, ogród pomologiczny i winnicę. Prawdopodobnie pod koniec XIX w. na kamieniu na Stawie Dolnym umieszczono wykonaną z brązu rzeźbę węża tryskającego z paszczy wodą nazywaną fontanną Żmij.
 
Aż do rewolucji Zofiówka utrzymywana była w dobrym stanie. Dopiero okres sowiecki przyczynił się do postępującej degradacji założenia. W 1923 r. jego nazwę zmieniono na park Trzeciej Międzynarodówki. W kolejnych latach park był pod zmieniającym się zarządem różnych instytucji. W 1945 r. nadano mu oficjalną nazwę Państwowy Rezerwat Zofiówka. Opracowano wówczas plan generalnej rewitalizacji założenia. Zrekonstruowano jego wystrój rzeźbiarski (wszystkie rzeźby, które znajdowały się w parku przed rewolucją uległy zniszczeniu) i dokonano renowacji małej architektury. Z przeprowadzonej inwentaryzacji drzew i krzewów wynikało, że w parku zachowało się jedynie 180 gatunków w stosunku do 377 rosnących tu przed wojną. Stopniowo pracowano nad zwiększeniem różnorodności szaty roślinnej parku i dziś Zofiówka może poszczycić się ponad 2000 gatunków drzew i krzewów.
 
W 1955 r. park przeszedł pod zarząd Akademii Nauk Ukrainy. Jego obszar został powiększony do powierzchni prawie 180 hektarów. Od uzyskania przez Ukrainę niepodległości Zofiówka ma status niezależnej instytucji działającej w ramach Narodowej Akademii Nauk Ukrainy. Podstawą jej funkcjonowania jest działalność naukowa ukierunkowana na ochronę środowiska naturalnego. Dodatkowo pozostaje ważną atrakcją turystyczną i pamiątką jednej z największych w Rzeczypospolitej magnackiej fortuny.