W 1858 roku do Kanady przybyła pierwsza grupa polskich osadników. Byli to Kaszubi z Pomorza Gdańskiego. Osiedlili się w hrabstwie Renfrew w Ontario w odległości około 200 kilometrów na zachód od Ottawy. Dzisiaj obszar ten gęsto zalesiony, urozmaicony malowniczymi jeziorami, takimi jak Wadsworth, Kuiack, Long, Dam, Franks, Gun czy Kamaniskeg w dolinie rzeki Madawaska, powszechnie określany jest jako „Kanadyjskie Kaszuby” lub „Mała Polska w Kanadzie”. W jego obrębie znajdują się miejscowości założone przez polskich osadników, takie jak: Wilno, Round Lake Centre, Barry’s Bay i Kaszuby.

Kaszubscy wychodźcy

„W publikacjach poświęconych wychodźstwu zarobkowemu podaje się, że Kaszubi opuszczali ojczyznę z powodu prześladowania polskości i kościoła katolickiego przez Prusaków. Nie jest to jednak pełna prawda, gdyż okrutne prześladowania Polaków zaczęły się dopiero pod koniec XIX wieku” – pisze Kazimierz Ickiewicz w książce Kaszubi w Kanadzie. Autor twierdzi, że ważnym czynnikiem wychodźstwa była bieda i… propaganda emigracyjna oraz udowadnia, że już w 1848 roku przybyli na obszar Kaszub pierwsi agenci Towarzystwa Żeglugi Morskiej w Hamburgu, werbując ochotników na wyjazd za ocean. Udawało się to tym łatwiej, że do roku 1860 przejazd statkiem dla wyjeżdżających na stałe był bezpłatny. Agenci działali z ramienia i w interesie cudzoziemskiego przemysłu, rolnictwa, kolonizacji albo na rzecz kompanii okrętowych. Należy mieć na uwadze to, że przewóz pasażerów było dla kompanii okrętowych przedsięwzięciem przynoszącym duże korzyści. Agenci starali się ożywić wychodźstwo wszelkimi sposobami, gdyż sami osiągali z tego duże dochody. W ich interesie leżało zatem, aby jak najwięcej ludzi wyjeżdżało z kraju. Najistotniejszym bodźcem do wychodźstwa zamorskiego ludności kaszubskiej była możliwość uzyskania ziemi za oceanem, głównie w Kanadzie.

Pierwsi osadnicy po niezwykle uciążliwej podróży przez ocean na ląd zeszli w porcie w Quebec City. Tutaj, po krótkim pobycie, przesiedli się na kolej. Według kaszubskiej opowieści przekazywanej z pokolenia na pokolenie – kaszubscy pionierzy nie mieli szczęścia w nowym kraju. W drodze do Montrealu, w miejscowości Chambley, przeżyli ponoć straszną katastrofę. Nie zdążono opuścić mostu na rzece Richelieu i pociąg wpadł do rzeki. Kilka osób zginęło, a kilka trafiło do montrealskich szpitali. Niektórzy z nich, otrzymawszy odszkodowanie od kompanii kolei żelaznej, wrócili do kraju.

Najwytrwalsi wyruszyli jednak dalej i dotarli do Ottawy. Tu przesiedli się na parowiec, którym rzeką Ottawą dopłynęli do Farrell’s Landing, gdzie zaczynała się droga Opeongo Road, wzdłuż której były przydzielane działki obiecanej ziemi. Dla uzyskania tytułu własności wymagane były następujące warunki: objęcie przydzielonej ziemi w ciągu miesiąca, oczyszczenie z lasu i uprawianie pięciu hektarów ziemi w ciągu czterech lat, zbudowanie domu określonej wielkości oraz stały pobyt na działce.

Z ocalałych raportów Thomasa Frencha, agenta odpowiedzialnego za osadnictwo wzdłuż drogi Opeongo w Ontario, wynika, że przydział ziemi dla Kaszubów rozpoczął się 2 września 1859 roku. Jest to więc właściwie data, od której zaczyna się historia pierwszego polskiego osadnictwa w Kanadzie. Kaszubi otrzymali wtedy przydział ziemi w następującej kolejności: Kryszyński Andrzej, Jezierski Józef, Szczypior Maciej, Princ Antoni, Princ Mikołaj i Princ Franciszek. A 26 września 1859 roku: Kulas Jakub, Kulas Jan, Szulist Tomasz, Sadowski Maciej, Piekarski Maciej, Etmański Walenty.

W sumie w roku 1859 osiedliło się 14 rodzin, liczących 57 osób. Następne nadanie zaczęło się w styczniu 1860 roku. Ziemię otrzymało wówczas 21 osób, a w następnym roku sześć. Do 23 października 1863 nadano 30 działek 44 rodzinom, składającym się ze 182 osób. W 1865 roku znajdowało się tu już 50 rodzin. Dane z roku 1881 podają 144 rodziny, które opłacały należności parafialne. W sześć lat później okolicę miało zamieszkiwać już przeszło 200 rodzin.

By dotrzeć do swoich wyznaczonych działek, prace musieli zacząć od karczowania lasu, bo Opeongo Road, którym podążali do miejsca osiedlenia, był zaledwie wąskim traktem, przesieką poprowadzoną przez odwieczną puszczę kanadyjską. Po „wyrwaniu” puszczy niewielkiego terenu i oczyszczeniu go z kamieni budowali chaty z drewnianych bali i z czasem zajmowali się uprawą roli. Niektórzy z osadników, aby nie umrzeć z głodu, zajęli się pracą w lesie przy uzyskiwaniu drewna. Zostali drwalami.

Dzisiaj potomkowie kaszubskich osadników skupiają się wokół trzech polskich parafii kościoła rzymsko-katolickiego: Matki Boskiej Królowej Polski w Wilnie, św. Jadwigi w Barry’s Bay i św. Kazimierza w Round Lake Centre oraz „Kaplicy pod sosnami” w osadzie Kaszuby.

Wilno

Wilno jest najstarszą polską osadą w Kanadzie, która znajduje się w obrębie tzw. Małej Polski, zamieszkanej przez piąte już pokolenie osadników z Kaszub, znające w większości nie tylko język angielski, ale także kaszubski i polski. Osada w hrabstwie Renfrew w Ontario, obecnie licząca około 500 mieszkańców, jest położona w kotlinie otoczonej skalistymi wzgórzami, z licznymi jeziorami, do złudzenia przypominającej Kaszuby w Polsce. Polscy osadnicy, oprócz emigracyjnych tobołków, przywieźli tam ze sobą przywiązanie do polskich tradycji oraz głęboką, wielowiekową wiarę katolicką, wpisane w kaszubskie godło: „Wierność i Wiara”. Polscy pionierzy najpierw korzystali wspólnie z Irlandczykami z opieki duszpasterskiej w pobliskiej miejscowości Brudenell. Nie mieli tam jednak swojego duszpasterza mówiącego po polsku.

„Spowiedzi słucha ksiądz za pośrednictwem tłumacza – pisał Tomasz Grabowski w liście drukowanym w Wiarusie. – Ksiądz trzyma spowiadającego się [za rękę], podczas gdy tłumacz zadaje pytania z rachunku sumienia. Jeżeli spowiadający się popełnił jaki grzech, to ściska kapłana za rękę. Znak ten, rozumie się, pozostaje niepostrzeżony dla tłumacza”.

Arcybiskup Ottawy, ksiądz Józef T. Duhamel, rozumiejąc potrzebę modlenia się kaszubskich osadników w ich ojczystym języku, skierował do Brudenell dwóch polskich księży: Aleksandra Michnowskiego i Józefa K. Spechta, którzy w roku 1875 powołali do życia wspólnotę religijną – pierwszą polską parafię kościoła rzymskokatolickiego w Kanadzie pod wezwaniem św. Stanisława Kostki.

W dokumencie arcybiskupa, wydanym 3 lutego 1876 roku, czytamy: „Dnia 30 ostatniego miesiąca stycznia poświęciliśmy tymczasową kaplicę dla Polaków w Hagarty. Ludność również zbudowała dom dla ks. Józefa Spechta, polskiego księdza, który z nimi zamieszka od początku marca i od tego czasu będzie ich proboszczem”.

Ksiądz Józef Specht nie przebywał jednak długo wśród swoich. W 1876 roku zastąpił go ksiądz Tomasz Korbutowicz, który wraz z wiernymi rozbudował niewielką kaplicę z sosnowych bali i plebanię. Natomiast cztery lata później jego następca, ksiądz Władysław Dembski, rozpoczął przy Church Street, około 2,5 kilometra na południowy wschód od centrum Wilna, budowę nowej świątyni z prawdziwego zdarzenia. Jak głosi tradycja, na cześć ówczesnego księdza proboszcza, pochodzącego z Wileńszczyzny, kaszubską osadę nazwano Wilno.

Budowę kościoła, którego patronem został polski święty Stanisław Kostka, dokończył w 1895 roku kolejny proboszcz, ksiądz Bronisław Jankowski. Niestety, 2 lutego 1936 roku świątynia stanęła w ogniu i doszczętnie spłonęła. Dzisiaj w tym miejscu znajduje się kapliczka św. Stanisława Kostki i zaraz obok cmentarz, który jest najstarszym polskim cmentarzem w Kanadzie.

Na cmentarzu spoczywają między innymi: były proboszcz parafii św. Stanisława Kostki, ksiądz Bronisław Jankowski oraz pierwsi osadnicy z Kaszub i ich potomkowie (rodziny Cybulskich, Brzezińskich, Afelskich, Rekowskich, Szulistów, Kulasów, Etmańskich, Piekarskich, Szczypiorów, etc.).

Po pożarze drewnianej świątyni św. Stanisława Kostki ksiądz Edward Wilowski, kolejny proboszcz po śmierci księdza Bronisława Jankowskiego, nie zwlekał z budową nowego kościoła. Jeszcze w tym samym roku wzniósł na zboczu wzgórza Shrine Hill obecny, murowany. Poświęcono go 29 czerwca 1937 roku, nadając wezwanie Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej. Staraniem tego duszpasterza tuż przed wybuchem II wojny światowej w świątyni umieszczono wierną kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej – dar prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Ignacego Mościckiego.

U podnóża kościoła znajduje się kamienna grota Matki Boskiej z Lourdes, która jest miejscem kultu dla okolicznych mieszkańców oraz tzw. nowy cmentarz kaszubski, stanowiący miejsce spoczynku potomków kaszubskich osadników.

Na cmentarzu tym pochowani zostali duszpasterze parafii Matki Bożej Królowej Polski, księża: Edward Wilowski, Zygmunt Lewandowski, Stanisław Kądziołka oraz Rafał Jan Grzondziel, twórca ośrodka wypoczynkowego Kaszuby .Tutaj miejsce wiecznego spoczynku znalazło też wielu polskich naukowców (patrz: Wybitni Polacy w Kanadzie), zasłużonych oficerów Wojska Polskiego oraz instruktorów harcerskich, którzy zaangażowani byli w stworzenie i prowadzenie polskich ośrodków harcerskich nad jeziorami Wadsworth i Long na pobliskich Kaszubach.

Historię pierwszego polskiego osadnictwa w Kanadzie upamiętnia tablica, która została ufundowana przez rząd prowincji Ontario (The Archeological and Historic Sites Board of Ontario) oraz Centrum Polsko-Kanadyjskich Pionierów i uroczyście odsłonięta w dniu 24 lipca 1971 roku na Wzgórzu Św. Marii.

Barry’s Bay

Barry’s Bay ze względu na liczbę zamieszkałych tu Polaków i prowadzonych przez nich biznesów popularnie nazywa się „Polish Town”, czyli „Polskie miasto”. Oficjalna nazwa miejscowości związana jest jednak z szefem firmy McLaughlin’s Lumber w Arnprior, Jamesem Barrym, który na brzegu zatoki jeziora Kamaniskeg ulokował siedzibę swojej firmy. Miejscowi drwale, w tym Kaszubi, nazwali to miejsce „Barry’s Camp on the Bay” („Obóz Barry’ego nad zatoką”); stąd nazwa Barry’s Bay. Osada, która obecnie liczy około 1300 mieszkańców, uzyskała prawa miejskie w 1933 roku, a pierwszym przewodniczącym rady miejskiej został Kaszub z pochodzenia Henry J. Chapeskie. Miasteczko ma w swoim herbie polski symbol. Otóż, kiedy ojcowie miasteczka podjęli decyzję o zaprojektowaniu jego herbu, zadanie to zlecono potomkowi kaszubskich osadników Frankowi J. Ritza. 27 grudnia 1961 roku projekt zatwierdzono i herb oficjalnie zarejestrowano. Widnieje na nim biały orzeł, który reprezentuje polskich osadników, obok harfy, symbolizującej osadników irlandzkich. Wschodzące słońce oznacza świetlaną przyszłość dla imigrantów wszystkich narodowości i ich potomków w Barry’s Bay.

Według kanadyjskich historyków pierwsi osadnicy irlandzkiego i polskiego pochodzenia przybyli tu w roku 1860, by budować drogi, w tym leśny trakt, który z czasem połączył dworzec dyliżansowy i pocztę w Cuthbertson’s Inn nad jeziorem Bark z Barry’s Bay. W 1895 roku w Barry’s Bay i okolicach zamieszkiwało kilkadziesiąt polskich rodzin. Z roku na rok liczba ta rosła, bo do Kanady zaczęli przybywać Kaszubi, którzy wcześniej, w latach 1840-1900 dotarli do Stanów Zjednoczonych. Kaszubi osiedlali się wtedy w Michigan (Parisville oraz Posen), Wisconsin (Hrabstwo Portage) oraz w Minnessocie (okolice Winona). Rybacy osiadali na wyspie Jones, wzdłuż jeziora Michigan w Milwaukee, a także w Południowej Dakocie, Missouri i Nebrasce. Ponieważ część z nich miała kłopoty z asymilacją w środowisku Amerykanów, niektórzy – chcąc zachować język i tradycje – zaczęli wyjeżdżać do swych ziomków do Kanady. Tak dotarli w okolice dzisiejszego Barry’s Bay.

Początkowo, podobnie jak wszyscy katolicy osiedlający się wzdłuż tzw. traktu Opeongo, korzystali z opieki duszpasterskiej w polskim kościele św. Stanisława Kostki w Wilnie. Jednak z chwilą przybycia w okolice Barry’s Bay większej ilości kaszubskich rodzin z Webster w Massachusetts kolonia polska w tym rejonie rozrosła się do tego stopnia, że uznano, iż za daleko jest co niedzielę chodzić do kościoła w Wilnie (około 10 kilometrów) i należy wybudować w wiosce Siberia (dzisiaj przy skrzyżowaniu dróg Siberia i Karuzy), znajdującej się w odległości 2 mil na południe od Barry’s Bay, osobną świątynię. Bardzo szybko uporano się z budową i już 15 sierpnia 1896 roku, staraniem księdza Bronisława Jankowskiego, poświęcono niewielką, drewnianą kaplicę pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, którą niestety 4 sierpnia1940 roku zniszczył pożar. Obok świątyni powstał cmentarz, na którym pochowani zostali zmarli parafianie. Pierwszy pogrzeb odbył się w roku 1896. Pochowany został wtedy John Kulas. Ostatni pochówek, Franciszki Romlewski, odbył się w 1926 roku. Dzisiaj na tym cmentarzu znajduje się zaledwie kilka grobów pierwszych polskich osadników, w tym między innymi rodzin: Kulasów, Gutowskich, Cybulskich i Etmańskich.

Z czasem – po tym jak w Barry’s Bay został wzniesiony duży, murowany kościół pod wezwaniem św. Jadwigi – świątynia w Siberii stała się kościołem misyjnym, ale dalej służyła miejscowym Kaszubom aż do roku 1940. Do dzisiaj pozostała po niej jedynie kamienna podmurówka. Na cmentarzu tym znajduje się zaledwie kilka grobów oraz kamienny obelisk z tablicą upamiętniającą miejsce pierwszej kaplicy, ufundowany przez jednego z potomków kaszubskich pionierów Dona Etmańskiego z Syracuse ze Stanów Zjednoczonych i pomnik wzniesiony w 100. rocznicę wybudowania kaplicy. Upamiętnia on 101 wymienionych z imienia i nazwiska polskich pionierów, którzy spoczywają na tym jednym z najstarszych polskich cmentarzy w Kanadzie.

Wraz ze wzrostem liczby napływających w okolice Barry’s Bay Polaków, już nie tylko Kaszubów, kościółek przy Siberia Road okazał się za mały, aby na niedzielnych mszach pomieścić wszystkich wiernych. W roku 1914 mieszkańcy osady postanowili więc wybudować nową, obszerniejszą świątynię. Obowiązek ten powierzono młodemu wikaremu parafii polskiej w Wilnie, księdzu Piotrowi Biernackiemu, pochodzącemu z Barry’s Bay. Budowa nie trwała długo, bo uroczystość poświęcenia kościoła pod wezwaniem św. Jadwigi odbyła się już 2 czerwca 1915 roku. Wybór na patronkę kaszubskiego kościoła w Kanadzie „Jadwigi z Bożej łaski królowej Polski” nie był przypadkiem, ale świadectwem głębokiego przywiązania do kościoła oraz do kraju, który przyszło im opuścić. Wszak św. Jadwiga jest „Panią i dziedziczką m.in. ziemi pomorskiej”. Przy wystroju świątyni także nie zapomniano o polskich akcentach. Jeden z witraży, ufundowany przez Antoniego Kulasa, z biało-czerwonymi flagami i godłem, błaga napisem: „Boże, zbaw Polskę”. Tutaj z kościoła wychodzi się na Karol Wojtyła Street, której 4 maja 1980 roku ksiądz biskup Joseph Raymond Windle nadał nowy wymiar historyczny, będący świadectwem przywiązania kolejnych pokoleń Kaszubów do tradycji i wiary przodków. Obok kościoła znajduje się obelisk z Białym Orłem i Pomorskim Gryfem. Jego szczyt wieńczy herb biskupi Karola Wojtyły z symbolem „M” jak Najświętsza Maryja Panna i hasłem: „Totus Tuus”. Pamiątkowa tablica informuje: „Dla uczczenia pierwszego Papieża z Polski – Jana Pawła II poświęcają tę ulicę Jego imieniu”. Pomnik papieża Jana Pawła II, wzniesiony rękami potomków polskich Kaszubów, powstał dzięki kolejnemu przedstawicielowi Polonii, księdzu Ambrożemu R. Pickowi.

Round Lake Centre

Osada popularnie nazywana „trzecim wierzchołkiem trójkąta osadnictwa kaszubskiego w Kanadzie” położona jest nad jeziorem Round w powiecie Killaloe-Hagarty-Richards w hrabstwie Renfrew. Powstała w wyniku planowanego osadnictwa Kaszubów wzdłuż trasy Opeongo w połowie XIX wieku. Obecnie w Round Lake Centre mieszka przeszło 600 osób, w tym około połowa jest polskiego pochodzenia.

Najmłodsza polska parafia na obszarze osadnictwa kaszubskiego powstanie swoje zawdzięcza księdzu Bronisławowi Jankowskiemu. On to bowiem w 1910 roku ufundował małą misyjną kaplicę, której patronem został św. Bronisław. W roku 1928 biskup Ryan zmienił status wspólnoty w Round Lake Center z misji na parafię; jej pierwszym proboszczem został ksiądz Paweł Jolkowski, który dwa lata później wzniósł tu murowany kościół pod wezwaniem św. Kazimierza. Z tego roku pochodzi też cmentarz, który przylega do kościoła. Spoczywają na nim potomkowie pierwszych osadników – Kaszubów: Cybulskie, Borutskie, Dombroskie, Pecoskie, Kubusheskie, Yantha, Coulas… Zaledwie kilka nagrobków na tym cmentarzu ma polskie epitafia, w tym: byłego proboszcza, księdza Pawła Jolkowskiego (1898-1940), dwudziestoletniego Ksawerego Lipińskiego (1922-1942), czy „Hanki” – bezimiennej, bo bez nazwiska. Granitową płytę zdobi fotografia uśmiechniętej i szczęśliwej kobiety, trzymającej na rękach malutkie dziecko oraz inskrypcja: „Tu spoczywa nasza kochana Hanka, była szlachetną osobą, która przeżyła wiele nieszczęść, zawsze była miłą i czułą i życzliwą dla wszystkich i była ulubioną ciocią dla każdego dziecka. Wiernie służyła Panu Bogu i była dobrą opiekunką jego wielkiego stworzenia. Żyła w pokorze i dobroci. Panie Boże błogosław naszą kochaną Hankę i miej zawsze w swojej dobrej łasce ją i wszystkich takich jak ona. Wiara wszystko umożliwia. Miłość wszystko ułatwia. W Panu Bogu nasza nadzieja. Panu Bogu ufamy”.

Czy tajemnicza Hanka była Kaszubką? Jak się nazywała? Co robiła? Kiedy się urodziła? Kiedy zmarła? Ten grób skrywa, jak się wydaje, tajemnicę kobiety, której z całą pewnością ciężki emigracyjny los nie oszczędzał…

Kaszuby

To niewielka osada nad jeziorem Wadsworth w hrabstwie Renfrew, która stanowi tak zwane „Serce ontaryjskich Kaszub”. Obecnie zamieszkała jest przez kilka farmerskich rodzin, napływowych z Toronto, Ottawy czy Montrealu właścicieli domków wypoczynkowych oraz latem polskich harcerek i harcerzy. Nazwę Kaszuby zatwierdzono 9 czerwca 1960 roku.

Osada nad jeziorem Wadsworth, ze względu na liczbę znajdujących się tam poloników i powszechnie odczuwalny klimat polskości, uważana jest za największą enklawę polskości na świecie.

Po wojnie tereny te spopularyzowali polscy harcerze. Założony 1 października 1950 roku przez harcmistrza Jerzego Grodeckiego Krąg Starszoharcerski „Tatry” zorganizował w 1951 roku wyprawę do Wilna i Barry’s Bay. Harcerze byli tak zauroczeni tymi terenami, że w 1952 roku zorganizowali, wspólnie z harcerzami z Toronto, Montrealu, Ottawy i innych miast Ontario I Złaz Starszoharcerski w Wilnie. W międzyczasie – we wrześniu 1952 roku – do Kanady przyjechał ze Stanów Zjednoczonych franciszkanin ksiądz Rafał Jan Grzondziel, znany jako Ojciec Ignacy. Zauroczony podobnie jak harcerze okolicami Wilna i Barry’s Bay zakupił tereny nad jeziorem Wadsworth i założył Katolicki Ośrodek Młodzieżowy, a rok później, przy pomocy miejscowych Kaszubów zbudował kaplicę, którą nazwał Kaplicą Matki Boskiej Anielskiej. Jest to prosta, drewniana budowla, której wnętrze ozdabiają ręcznie wykonane wykończenia. W głównej nawie kaplicy ksiądz Grzondziel ustawił obraz Matki Boskiej Swarzewskiej, patronki kaszubskich rybaków.

W 1955 roku Komitet Rozbudowy Ośrodków Harcerskich dokonał zakupu terenów pod własne stanice harcerskie. W ten sposób w 1957 roku została oddana do użytku stanica zuchów z hufca „Karpaty”, a od 1959 roku istnieje stanica „Bucze” dla zuchów i harcerek z hufca „Watra”.

Na Kaszubach wzniesiono jeszcze jedną kaplicę – tak zwaną „Katedrę pod sosnami” z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej. Uroczystość poświęcenia świątyni odbyła się 9 lipca 1961 roku. Jest to miejsce, w którym tradycyjnie w okresie letnim zbierają się harcerze i turyści w każdą niedzielę, by uczestniczyć w Mszy Świętej. Wśród wysokich sosen, często przy akompaniamencie pieśni wykonywanych przez chóry przybyłe specjalnie w tym celu z Ottawy i innych miast, uczestnicy tych mszy mają okazję do przeżycia wyjątkowych chwil, dzięki którym katedra ta jest dobrze znana nie tylko w Kanadzie, lecz też w Europie. Przede wszystkim, ze względu na wyjątkową atmosferę tej katedry usytuowanej pod gołym niebem, powszechnie uważa się, że w tym miejscu „bije serce Kaszubów”. Obecnie terenem światyni zarządza zakon Franciszkanów z Montrealu, który jest właścicielem także przyległych gruntów.

Obok „Kaplicy pod sosnami” wznosi się Pomnik Tysiąclecia Polski Chrześcijańskiej. Wybudował go własnoręcznie w 1966 roku Bolesław Rączka, społecznik, twórca między innymi Koła Kombatantów nr 1 w Ottawie oraz pierwszego polskiego chóru w stolicy Kanady. Umieszczona na pomniku nazwa POLONIA SEMPER FIDELIS głosi chwałę polskiego narodu „na wieki”. Na tabliczce poniżej są zamieszczone ważne dla historii polskiego chrześcijaństwa daty.

Dzięki niestrudzonemu księdzu Grzondzielowi w 1960 roku Canadian Board of Geographical Names in Canada zatwierdził formalnie nazwę Kaszuby. Ksiądz uznał, że stworzenie poczty o tej nazwie najlepiej utrwali ją w świadomości Kanadyjczyków i w rok później Ojciec Ignacy został pierwszym pocztmistrzem na utworzonej przez siebie poczcie, którą także nazwał „Kaszuby”.

W miejscu nieistniejącej dzisiaj poczty instruktorzy harcerscy wznieśli obelisk poświęcony księdzu Rafałowi Grzondzielowi, który zmarł 22 grudnia 1998 roku i spoczywa na nowym cmentarzu w Wilnie. Odsłonięta w 1999 roku tablica przypomina jego zasługi zarówno z czasu wojny, jak i z okresu, gdy tworzył katolicki Ośrodek Młodzieżowy. „Przyjaciel tutejszych Kaszubów” – brzmi ostatnie zdanie epitafium.

Zorganizowany na Kaszubach w sierpniu 1976 roku II Światowy Zlot Harcerstwa był kolejnym kamieniem milowym dla popularyzacji tego terenu. Dzięki temu zlotowi o osadzie Kaszuby dowiedział się cały świat. Dzisiaj jest to Stadion Milenium, na terenie którego znajduje się ołtarz polowy oraz Pomnik Szarych Szeregów, który powstał z inicjatywy harcerstwa i wzniesiony wysiłkiem harcerzy. Poświęcony 9 lipca 1995 roku w 50. rocznicę Powstania Warszawskiego. Pomnik symbolizuje 10 tysięcy harcerek i harcerzy „Szarych Szeregów” poległych w powstaniu, a także tych harcerzy, którzy zginęli w niemieckich obozach zagłady w czasie II wojny światowej. Przewodniczącym Komitetu Budowy Pomnika był hm. Marek Jagła, a projektantami: Antoni Gardynik, Henryk Jaworski-Jerome, Roman Jagła.

Kaszubom wyjątkowego polskiego kolorytu dodają liczne kapliczki oraz Góra Trzech Krzyży, na której wzniesiono trzy krzyże, a przy ścieżce prowadzącej na szczyt ustawiono unikalne stacje Drogi Krzyżowej.