ČESKÁ VERZE TEXTU

Region górniczy w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego w jego współczesnych granicach dzielił się funkcjonalnie na obszar karwińskim, stanowiący  teren głębokiej eksploatacji i posiadający największa ilość kopalń, obecnie nieczynnych oraz obszar ostrawski starszy, gęsto zabudowany z funkcją węzła przemysłowego. Peryferyjne ogniwo znajdowało się we Frydku (Paskov). Uzupełniały inne miejsce produkcji taki jak koksownie, hutnictwo, energetyka i zakłady przeróbki mechaniczno-chemicznej węgla.

Karwina i okolice

Kopalnie w rejonie Karwiny i Orłowej w XIX i na początku XX wieku miały w dużej mierze charakter austriacko-niemiecki. Należały do Komory Cieszyńskiej i wielkich rodów arystokratycznych, takich jak Larischowie, Salmowie czy Rotschildowie.

Ich kierownictwo i inżynierowie rekrutowali się głównie z niemieckojęzycznych elit. Jednocześnie ich codzienne funkcjonowanie opierało się na pracy Polaków z okolicznych wsi Śląska Cieszyńskiego, którzy stanowili trzon załóg górniczych. Obok nich zatrudniano również głównie Czechów i Słowaków, tworząc wieloetniczną społeczność robotniczą.

Ten podział na kapitał i zarząd w rękach austriacko-niemieckich, a siłę roboczą w większości polską i czeską stał się jednym z kluczowych elementów społecznej i narodowej historii regionu. Jest oczywiście nieco uproszczony. Istniała na przykład grupa polskich inżynierów, wykształconych przede wszystkim w Leoben. Wśród nich m.in. Franciszek Brzezowski, Celestyn Racek, Józef Kiedroń. Łącznie szkołę ukończyło około 50 osób z terenu Śląska Cieszyńskiego.

Oczywiście nie wszyscy pracowali później na Śląsku Cieszyńskim. W 1900 roku w Krakowie podczas zjazdu polskich inżynierów brało w nim udział jednie 10 przedstawicieli Zagłębia Ostrawsk-Karwińskiego.

8 grudnia 1907 roku staraniem środowiska polskich inżynierów otwarto Śląskiej Polską Szkołę Górniczą, której kierownikiem został absolwent Politechniki Lwowskiej inż. Leopold Szefer. W 1907 roku powstał Związek Górników i Hutników Polskich w Austrii. Wielu z jego członków było zaangażowanych w sprawy polskie, część Polaków ulegała jednak germanizacji.

Śląsk Cieszyński, zwłaszcza jego część znajdująca się dziś w Republice Czeskiej, to obszar, w którym górnictwo węgla kamiennego ukształtowało życie codzienne, strukturę społeczną i kulturę regionu.

Kopalnie Karwiny, Orłowej, Ostrawy czy Pietrzwałdu były nie tylko miejscami pracy, ale też ośrodkami, wokół których wyrastały osiedla robotnicze, szkoły, domy górnika i całe społeczności. W tym świecie szczególne miejsce zajmowali Polacy. Zarówno jako robotnicy i działacze związkowi, jak i ofiary tragicznych katastrof górniczych.

Początki historii wydobycia węgla w zagłębiu ostrawsko-karwińskim (do połowy XIX wieku)

Historia ta zaczyna się od drobnej, niemalże chałupniczej eksploatacji, która z czasem przekształciła się w nowoczesny przemysł, na ponad sto lat dominujący w krajobrazie regionu. Pierwsze wzmianki o węglu w okolicach Ostrawy i Karwiny pojawiają się w dokumentach pod koniec XVIII wieku. Nie były to jednak informacje o potężnych pokładach nadających się do eksploatacji na wielką skalę, ani o gospodarczym znaczeniu tego surowca. Węgiel traktowano raczej jako ciekawostkę geologiczną albo tanią alternatywę dla drewna. Chłopi i drobni przedsiębiorcy wybierali go w prosty sposób z powierzchniowych wychodni, w płytkich dołach i rowach, które w gwarze górniczej nazywano „szurfami”.

Ten rodzaj wydobycia nie wymagał specjalistycznych narzędzi ani dużych inwestycji. Węgiel wydobywano ręcznie, łopatami i kilofami, a następnie przewożono go wozami konnymi do najbliższych wsi i miasteczek. Odbiorcami byli głównie kowale, cegielnie i gospodarstwa domowe.

Historia górnictwa węgla kamiennego na Śląsku Cieszyńskim i w jego północnej części czyli w rejonie Ostrawy i Karwiny, sięga drugiej połowy XVIII wieku. Wówczas pojawiły się pierwsze wzmianki o czarnych pokładach, które miejscowi rolnicy znajdowali na powierzchni ziemi, często myląc je z kamieniami osmolonymi ogniem. 

W latach 60. XVIII wieku władze habsburskie powołały Państwową Komisję Poszukiwawczą, kierowaną przez hormistrza Lutza, której zadaniem było zbadanie złóż węgla w okolicach Ostrawy, Pietrzwałdu i Karwiny.

Za symboliczny początek dziejów górnictwa na Karwińsku uznaje się rok 1776, kiedy to w dobrach należących do Jana Erdmanna Floriana Larisch-Mönnicha odkryto wychodnie węgla na wzgórzu Czechowice. Specjaliści potwierdzili wówczas wysoką jakość surowca, choć jego praktyczne wykorzystanie pozostawało ograniczone. W regionie nie istniał jeszcze przemysł zdolny do jego przetwarzania, a drewno wciąż stanowiło główne źródło energii.

Pierwsze prace miały charakter eksperymentalny. Węgiel wydobywano płytko, w formie sztolni pochyłych drążonych w zboczach wzgórz lub płytkich szybów zwanych duklasami, przypominających raczej kamieniołomy niż kopalnie. Surowiec ładowano ręcznie najczęściej łopatami i widłami  i pakowano do drewnianych skrzyń, które transportowano na kołach bądź prymitywnych wózkach. Wydobycie nie miało charakteru ciągłego i wielokrotnie je przerywano z powodu niskiego popytu.

W 1785 roku pojawiła się pierwsza urzędowa wzmianka o działalności górniczej w Karwinie. Był to raport hormistrza Lutza potwierdzał, że prace prowadzone są w rejonie wcześniejszych odkrywek. Wkrótce potem nowy właściciel majątku, hrabia Jan Antonín Larisch-Mönnich, wznowił eksploatację, reagując na rozwój górnictwa w sąsiednim Hlučínie i Ostrawie. W 1794 roku rozpoczęto regularne wydobycie.

Na przełomie XVIII i XIX wieku węgiel z Karwiny i Pietrzwałdu zaczął trafiać do hut żelaza w rejonie Frydku i Ostrawy. W 1806 roku Larisch-Mönnich uzyskał prawo poszukiwawcze, a w 1811 roku pierwsze oficjalne koncesje górnicze. Był to moment przełomowy, oznaczający przejście od działalności rzemieślniczej do zorganizowanego, prawnie uregulowanego przemysłu wydobywczego.

W pierwszej połowie XIX wieku powstawały liczne płytkie szyby w Karwinie, Orłowej i Pietrzwałdzie. W Pietrzwałdzie hrabia Jerzy Larisch-Mönnich w latach trzydziestych XIX wieku zainicjował wiercenia 22 szybów poszukiwawczych, z których szyb Bedřich w 1835 roku natrafił na bogaty pokład znany jako Barbara. Od 1844 roku działała tam kopalnia Jędrzej, którą można uznać za pierwszą przemysłową kopalnię w regionie.

W tym samym czasie rozwijało się górnictwo w Orłowej i Dąbrowie, gdzie baron Anton Mattencloit i hrabia Jindřich Larisch-Mönnich utworzyli spółkę górniczą, do której wkrótce dołączył Salomon Mayer Rothschild. Kapitał wiedeńskich bankierów zapewnił szybki rozwój i mechanizację kopalń, a w latach 40. XIX wieku powstały pierwsze większe pola górnicze należące do Kopalni Witkowickich.

Dla rozwoju regionu ważnym elementem była działalność Komory Cieszyńskiej (Kamery Cieszyńskiej)  czyli instytucji zarządzającą majątkami i finansami Habsburgów w Księstwie Cieszyńskim. Powstała w XVII wieku, po przejęciu ziem książęcych przez monarchię austriacką, i obejmowała dobra ziemskie, lasy, gorzelnie a od XIX wieku także powstające  huty oraz inne zakłady przemysłowe, później także kopalnie. Jej siedziba znajdowała się w Cieszynie, a później część administracji przeniesiono do Frydku, w kluczowym momencie obejmowała ponad połowę obszaru Śląska Cieszyńskiego. Jej działalność miała duży wpływ na rozwój przemysłu i infrastruktury na Śląsku Cieszyńskim, chociaż w wydobycie górnicze zaangażowała się dopiero po zakupie kopalni Gabriela. 

Rozkwit górnictwa w Karwinie w XIX wieku

W pierwszej połowie XIX wieku powstały m.in. kopalnie Gabriela (1850), Bettina w Dąbrowie (1850) i Jan (1852), a w drugiej połowie wielkie zakłady takie jak Hohenegger (1884) czy Franciszka (Sucha, 1902), Pokrok (Pietrzwałd 1911).

Już w latach 80. XIX wieku roczne wydobycie liczono w setkach tysięcy ton. Ogromnym impulsem dla rozwoju było połączenie kopalń z koleją koszycko-bohumińską. Dzięki bocznicom kolejowym węgiel z Karwiny można było eksportować na szeroką skalę do hut w Ostrawie, Wiedniu, a nawet do Niemiec i dalej. Wprowadzenie pomp odwadniających, młotów wiertniczych, a później oświetlenia elektrycznego pozwoliło wydobywać węgiel z coraz większych głębokości.

Dziedzictwo XIX wieku

Pod koniec XIX wieku Karwina stała się jednym z największych ośrodków wydobycia węgla w monarchii habsburskiej, a zarazem miejscem, gdzie rodziła się nowoczesna tożsamość robotnicza. Na początku XX wieku kopalnie Karwiny uchodziły za jedne z najnowocześniejszych w regionie. Stosowano już elektryczne kompresory, wentylatory i oświetlenie, a transport konny powoli zastępowano kolejkami podziemnymi. Produkcja osiągała setki tysięcy ton rocznie, a tysiące górników pracowało w szybach Gabriela, Jan, Hohenegger, Bettina, Franciszek czy Pokrok.

Okres pierwszej połowy XX wieku był dla górnictwa w rejonie Karwiny czasem dramatycznych kontrastów. Z jednej strony był to dalszy rozwój technologii, ogromne zapotrzebowanie na węgiel i znaczenie regionu w gospodarce Europy Środkowej. Z drugiej narastające konflikty społeczne, napięcia narodowościowe, kryzysy gospodarcze i katastrofy górnicze. Lata 1900-1945 naznaczone były także zmianami politycznymi - od monarchii austro-węgierskiej, przez powstanie Czechosłowacji, po krótki okres Polski i okupację niemiecką.

Wokół kopalń

Wokół kopalń zaczęły powstawać kolonie górnicze. Były to osiedla robotnicze z charakterystycznymi familokami, w których zamieszkiwały całe pokolenia górników. Rozwijały się kościoły, szkoły, domy kultury i stowarzyszenia robotnicze. Karwina rosła i stawała się miastem wielokulturowym obok Czechów żyli tu Polacy, Żydzi i Niemcy, a język polski rozbrzmiewał zarówno na szybach, jak i w polskich szkołach czy organizacjach społecznych i kulturalnych. Polacy uczestniczyli też w ruchach związkowych.

Górnicy i ich rodziny tworzyli własne instytucje i stowarzyszenia, które stawały się ośrodkami życia społecznego. Powstawały czytelnie ludowe, gdzie można było sięgnąć po polską prasę i książki, działały chóry i orkiestry górnicze, które występowały podczas świąt i uroczystości.

Rodzice walczyli o utrzymanie szkół polskich, w których wychowywano kolejne pokolenia dzieci górniczych rodzin. Towarzystwa społeczne i kulturalne - często powiązane z ruchem robotniczym - były przestrzenią integracji i kultywowania języka oraz tradycji. Byli nie tylko robotnikami i ofiarami kolejnych katastrof, ale też organizatorami życia zbiorowego i nosicielami narodowej tożsamości w wieloetnicznym, dynamicznie zmieniającym się świecie. 

Rejon polskiej Ostrawy

Początki górnictwa po „polskiej” stronie Ostrawy (dzisiejsza Slezská Ostrava) poprzedzają salmowskie szyby z połowy XIX wieku. Już w XVIII stuleciu eksploatowano tu płytkie pokłady „na odkrywkę” i w małych sztolniach związanych z folwarkami i kuźniami.

W ostatnich dekadach tego wieku zaczęto zakładać pierwsze regularne pola wydobywcze. Właśnie na tym gruncie, między przełomem XVIII i XIX wieku, wyrasta nowocześniejsza faza. Jednym z jej elementów był majątek Salmów, którzy tworzy serię szybów (Salm/Leopoldina, Salm/Ignát, później Salm VII/Hugo), które szybko stają się osią południowo-wschodniej części pola ostrawskiego.

Równolegle Wilczkowie - właściciele Polskiej Ostrawy - uruchamiają własne kopalnie (m.in. Św. Trójcy) i koksownie, a na północ i zachód wchodzi kolejowa spółka Severní dráha Ferdinandova powiązana z hutami witkowickimi Rothschildów (z czasem jej zakłady przyjmą nazwy Hermenegild/Zárubek, a później Alexander).

Około 1850 roku dochodzi do głośnego sporu o granice pól i prawa do głębokiego wydobycia. Wilczkowie ścierają się z sąsiednimi właścicielami (w tym z dominium salmowskim oraz kręgiem kolejowo-hutniczym), a spór rozstrzygany jest w trybie ówczesnego prawa górniczego i administracyjnych delimitacji.

W następnych dekadach mapa Polskiej Ostrawy gęstnieje: obok szybów salmowskich i wilczkowskich pracują Jan Maria, Michałka, Hubert, a na skraju klaster Gruszów-Herzmanice (najpierw Hrušovský, potem Ida i  już w czasie II wojny światowej Viktoria), zasilający kompleks witkowicki.

Przed 1914 rośnie tu model „kopalnia-koksownia-huta-kolej”: zakłady są łączone siecią bocznic, sortowni i baterii koksowniczych, a dzielnica z wiejskiej osady przeobraża się w przemysłowe miasto o pogranicznej, wielojęzycznej tożsamości. Z wyraźną obecnością polskiej społeczności robotniczej, parafii i stowarzyszeń. Międzywojnie przynosi konsolidacje i modernizacje (np. rozbudowę Zárubka i Alexandra), ale także napięcia społeczne i koszt pracy w niebezpiecznych warunkach.

Okres od 1914 do 1939 roku

Podczas I wojny światowej węgiel z Karwiny był kluczowy dla przemysłu wojennego monarchii austro-węgierskiej. Kopalnie pracowały pełną parą, ale brakowało ludzi. Wielu górników zostało powołanych do armii. W efekcie do pracy zatrudniano kobiety, młodzież i jeńców wojennych.

W 1920 roku podział regionu kopalnie znalazły się po stronie czechosłowackiej. Wydobycie wzrosło, a Czechosłowacja stała się jednym z największych producentów węgla w Europie. Modernizowano infrastrukturę, a w Karwinie powstawały nowe kolonie górnicze. Jednocześnie warunki pracy nadal były ciężkie.

Czasy wielkiego kryzysu (1929-1933) przyniosły spadek wydobycia i masowe zwolnienia. Bezrobocie dotknęło tysiące rodzin górniczych, a strajki i protesty stały się codziennością. Wiele z nich miało także wymiar narodowy. Polacy w Karwinie walczyli o prawo do używania języka polskiego w szkołach i życiu społecznym.

Po zajęciu czeskiej części Śląska Cieszyńskiego przez Polskę w 1938 roku kopalnie przez krótki czas znalazły się pod polską administracją. Zdążono utworzyć Spółkę Górniczo-Hutniczą Karwina-Trzyniec S.A. Już rok później zostały przejęte przez III Rzeszę i podporządkowane niemieckim koncernom. W czasie II wojny światowej górnictwo w rejonie Karwiny pracowało na potrzeby gospodarki wojennej. Eksploatacja była skrajnie intensywna, a warunki pracy pogorszyły się dramatycznie. Do pracy kierowano robotników przymusowych z okupowanych krajów, w tym także Polaków. W kopalniach brakowało podstawowych środków bezpieczeństwa, a liczne wypadki były tuszowane.

Struktura organizacyjna zagłębia górniczego

W Ostrawsko-karwińskim zagłębiu do 1945 r. działało kilka spółek, które stopniowo zdominowały rynek i powiązały wydobycie z hutnictwem oraz koleją. Kopalnie hr. Larisch-Mönnicha tworzyły najstarsze jądro Karwiny (m.in. Franciszek, Gabriela, Jan). Kopalnie Węgla Kamiennego Witkovice (Vítkovické kamenouhelné doly), wyrosłe od 1872 r. przy hutach Rothschildów w Witkowicach, stały się filarem modelu „kopalnia-koksownia-huta” opartego o Północną Kolej Cesarza Ferdynanda. Sama Severní dráha Ferdinandova (SDF) prowadziła rozległą sieć szybów (Hlubina, Michal, Jindřich, Zárubek), integrując wydobycie z logistyką i energetyką.

Kamenouhelné závody Orłowa-Łazy urosły wokół nowoczesnej kopalni w Łazach i zakładów w Dąbrowie, stając się jednym z kluczowych pracodawców okresu międzywojennego. Z kolei kompleksy Jana (Hansa) Wilczka koncentrowały się w Polskiej/Śląskiej Ostrawie. Na przełomie XIX/XX w. scalono tu rozproszone pola w zespoły oparte na szybach Św. Trójca, Emma, Michałka i Jan Maria, z rocznymi urobkami liczonymi w milionach ton.

Do 1945 r. Polska/Śląska Ostrawa pozostawała więc mozaiką pól trzech „domów” - salmowskiego, wilczkowskiego i kolejowo-hutniczego (SDF/Vítkovice) - a cała ta własnościowo-technologiczna architektura zagłębia (Larisch-Mönnich, VKD, SDF, Orłowa-Łazy, Wilczek) została po wojnie jednym ruchem scalona przez państwo w OKKD/OKD, zamykając epokę prywatnych koncernów

Po II wojnie światowej

Po II wojnie światowej całe górnictwo Ostrawsko-Karwińskiego Okręgu Węglowego przestawiono z logiki wielu prywatnych spółek na jeden, państwowy organizm zarządczy.

Podstawę dał dekret 100/1945 Sb., a w 1946 r. utworzono Ostravsko-karvinské kamenouhelné doly (OKKD) - „czapę” nad wszystkimi kopalniami i infrastrukturą towarzyszącą. Jej zadaniem było scalenie majątku, planu wydobycia i inwestycji oraz spięcie górnictwa z koksownictwem, energetyką i hutnictwem.

W praktyce dotychczasowe szyby i kopalnie po stronie ostrawskiej (m.in. Zárubek, Alexander, Jan Maria, Heřmanice, „św. Trójcy”, Michałka, Hubert/Stachanow) przestały działać jak samodzielne „firmy”: łączono je w większe zakłady (závody) z jedną dyrekcją, wspólną przeróbką, transportem dołowym i służbami.

Od 1953 r. „Kombinát OKD” jeszcze mocniej centralizował cykl „kopalnia-koksownia-energia”, a reforma z 1957 r. dopięła zarządzanie całym obszarem jak jedną siecią. Kluczowe domknięcie nastąpiło 1 lipca 1965 r., gdy przyjęto nazwę OKD był to odtąd jeden, w pełni scentralizowany kręgosłup organizacyjny Okręgu.

W tym modelu stopniowo zmieniały się akcenty przestrzenne. Gęsto zabudowane, starsze pola ostrawskie wygaszano lub włączano w większe zespoły (np. Petr Bezruč, Vítězný), natomiast inwestycje i ciężar produkcji przesuwano do okręgu karwińskiego -Karwina, Orłowa, Stonawa, Dąbrowa - gdzie rozwijano nowoczesne, głębsze pola i duże zakłady: ČSA, Łazy, Darków, a przede wszystkim ČSM (budowa od 1959, wydobycie od 1968).

Po roku 1990

Z końcem 1990 r. OKD zostało przekształcone zostało w spółkę akcyjną OKD (1991) . W pierwszym okresie w 100% państwową. W latach 90. prowadzono komercjalizację i prywatyzację. Państwo stopniowo traciło większość, a pod koniec dekady kontrolę przejął inwestor prywatny. Na początku lat 2000 ujednolicono własność w rękach jednego podmiotu i przeprowadzono dużą restrukturyzację grupy: wydzielono działalności pomocnicze (logistyka, gaz, nieruchomości) do spółek-córek, a wydobycie pozostawiono w „rdzeniu” OKD.

W połowie dekady właściciel skonsolidował aktywa pod holdingiem międzynarodowym i wprowadził je w reżim rynkowy (z programami modernizacji i produktywności); jednocześnie, by obniżyć koszty stałe, łączono zakłady i zamykano te, które uznane za najmniej perspektywiczne.

Załamanie koniunktury na węgiel koksowy i narastające zadłużenie doprowadziły w 2016 r. do niewypłacalności. Po postępowaniu naprawczym „rdzeń górniczy” przejęła spółka kontrolowana przez Skarb Państwa. W praktyce oznaczało to powrót OKD pod kontrolę państwową (2018). Od tego momentu prowadzono uporządkowaną konsolidację. Najpierw zamknięto zakłady poza „kalwińskim trzonem”, potem - w latach 2017-2021 -kolejne kopalnie, zostawiając tylko jeden zakład wydobywczy.

Kryzys energetyczny po 2021 r. spowodował czasowe wydłużenie życia ostatniej kopalni (dla zagwarantowania bilansu energetycznego kraju), ale strategia była jasna: wybrać ostatnie przodki, przejść w likwidację techniczną i pozostawić spółkę w funkcjach poza górniczych (przeróbki/mieszanki, zarządzanie majątkiem poprzemysłowym).

Ruch robotniczy

Najwięcej polskich górników zatrudniały zakłady należące do Komory Cieszyńskiej i wielkich rodów przemysłowych. Górnictwo dawało zatrudnienie i względne bezpieczeństwo ekonomiczne, ale jednocześnie było symbolem ciężkiej pracy za relatywnie niską płacę i przy minimalnych zabezpieczeniach. Polacy, podobnie jak ich czescy czy niemieccy koledzy, uczestniczyli w strajkach i protestach, domagając się poprawy warunków pracy, skrócenia dniówki czy lepszego zabezpieczenia szybów.

Ich działalność miała nie tylko wymiar ekonomiczny. Była też elementem walki o godność i prawa narodowe. W kopalniach, gdzie językiem urzędowym był niemiecki lub czeski, walczono także o możliwość posługiwania się polszczyzną.

W zagłębiu ostrawsko-karwińskim ruch robotniczy wyrastał z codzienności szybów: długich zmian, pyłu, wypadków. Najpierw były kasy brackie i czytelnie - półlegalne „parasole” solidarności. Z czasem pojawiły się związki, a lista żądań krystalizowała się wokół płacy, czasu pracy i bezpieczeństwa. Pamięć miejscowa do dziś wraca do końca XIX wieku. Do gwałtownych napięć w Polskiej/Śląskiej Ostrawie, gdy strajk nie był jeszcze „rytuałem negocjacji”, lecz ryzykownym wyjściem przeciw całemu porządkowi kopalni i miasta.

Na początku XX wieku protest nabierał organizacji - fale 1905-1907, a później burzliwy czas po 1918 roku przyniosły rady zakładowe i masowe akcje, w których splatały się sprawy płacowe z polityką i sporami o granice.

Wielki kryzys lat 30. dodał do tego głodu i bezrobocia - manifestacje przechodziły przez Ostrawę i Karwinę upominając się o stawki minimalne i pomoc socjalną. Okupacja wojenna stłumiła otwarty sprzeciw; zostawały „ciche” formy oporu, a najważniejszym hasłem było po prostu przetrwać.

Po 1945 roku, w realiach państwowego górnictwa, strajk oficjalnie zamieniono w „dialog frontu pracy”. W praktyce toczyły się mniejsze, doraźne spory - o normy, o bezpieczeństwo, o tempo inwestycji - często gaszone administracyjnie. Dopiero po 1989 roku na ulice wróciły duże demonstracje, tym razem przeciw zamknięciom zakładów i cięciom. W XXI wieku ton był bardziej negocjacyjny niż rewolucyjny. Protest stawał się narzędziem rozmowy o warunkach i przyszłości regionu, który - choć oswoił pamięć o dawnych strajkach - wciąż powtarza podstawowe pytanie górniczego świata: ile kosztuje praca pod ziemią i kto ponosi jej ryzyko.

Miejsca pamięci - ślady ofiar górnictwa

Rozwój górnictwa niósł ze sobą także dramatyczną stronę. Kopalnie Karwiny należały do najniebezpieczniejszych w Europie ze względu na silne zagrożenie metanowe. W XIX wieku region stał się świadkiem licznych katastrof takich jak m.in.:

• w kopalni Hlubina w Ostrawie Polskiej (1867) - zginęło 53  osób,
• w kopalni Jan w Karwinie (1885) - zginęło 108 osób,
• w kopalni Bettina w Dąbrowie (1885) - zginęło 58 osób,
• w kopalni Św. Trójca w Polskiej Ostrawie (1891) - zginęło 61 osób
• w kopalniach hrabiego Larischa w Karwinie (1894) -  zginęło 235 osób,
• w kopalni Hohenegger (1895) - zginęły 52 osoby. 

Były to jedne z największych tragedii górniczych w całej monarchii austro-węgierskiej. Każda z nich pozostawiała dziesiątki osieroconych rodzin i trwały ślad w pamięci lokalnej społeczności.

W pierwszej połowie XX wieku najtragiczniejszym wydarzeniem był wybuch w kopalni Nová jáma w Orłowej-Lazy (1919), gdzie zginęło 92 górników. W latach 20. i 30. miały miejsce kolejne katastrofy, często z ofiarami śmiertelnymi. W 1905 roku w kopalni Salma VII zginęło 11 osób, a w 1913 roku w kopalni Emma siedmiu górników zginęło w wyniku zerwania liny klatki szybowej. Te i inne katastrofy pozostawiły na ziemi cieszyńskiej liczne miejsca pamięci. Niektóre z nich mają charakter monumentalny, inne to skromne nagrobki górników na lokalnych cmentarzach. 

Najważniejsze upamiętnienia to:

• Pomnik ofiar katastrofy w kopalni Larisch w Karwinie (1894) - jedna z największych tragedii w historii regionu (235 ofiar).
• Nagrobki górników na cmentarzu w Orłowej - wielu z nich ma polskie nazwiska, świadczące o silnej obecności Polaków w górnictwie.
• Upamiętnienia górników w Hawierzowie - w tym memoriał 108 górników ofiar katastrofy w kopalni Dukla (1961), gdzie wielu pochodziło z rodzin polskich.
• Pomnik ofiar katastrofy w kopalni Bettina w Dąbrowie (1885) - 58 ofiar spoczęło na miejscowym cmentarzu, gdzie zachowały się inskrypcje nagrobne w języku polskim i czeskim.
• Pomnik w Stonawie w 2018 roku
• Mniejsze tablice pamiątkowe w Pietrzwałdzie, Michałowicach czy Radwanicach - często fundowane przez górnicze związki zawodowe.

Wykaz największych katastrof od połowy XIX wieku do 1939 roku

1. Ostrawa - Karolina - 1854-01-01 - 14
2. Karwina - Gabriela - 1856-01-16 - 17
3. Ostrawa - Salma - 1856-01-01 - 7
4. Karwina - Larischova - 1857-01-01 - 7
5. Karwina - Larischova - 1858-01-01 - 7
6. Ostrawa - Salma VII - 1859-01-01 - 15
7. Ostrawa - Rotschild - 1862-01-01 - 6
8. Ostrawa - Salomon - 1864-06-01 - 4
9. Ostrawa - Salma - 1867-05-10 - 7
10. Ostrawa - Hlubina - 1867-07-29 - 53
11. Dąbrowa - Mühsam - 1873-01-01 - 6
12. Ostrawa - Severní dráhy - 1874-01-01 - 5
13. Ostrawa - Emma - 1875-05-20 - 6
14. Ostrawa - Zwierzina - 1878-04-17 - 13
15. Ostrawa - Salma VII - 1884-01-01 - 4
16. Ostrawa - Vilémka - 1884-06-24 - 4
17. Ostrawa - Emma - 1884-01-01 - 20
18. Karwina - Jan - 1885-03-05 - 108
19. Dąbrowa - Bettina - 1885-03-26 - 58
20. Poruba - Zofia - 1887-01-01 - 14
21. Ostrawa - Zwierzina - 1888-04-05 - 11
22. Ostrawa - Hlubina - 1889-04-14 - 9
23. Ostrawa - Św. Trójca - 1891-01-03 - 61
24. Karwina - kopalnie Larichów- 1894-06-15 - 235
25. Karwina - Hohenegger - 1895-03-16 - 52
26. Ostrawa - Hermenegilda - 1896-01-01 - 16
27. Ostrawa - Salma VII - 1905-07-04 - 11
28. Mař - Igncy- 1906-01-01 - 6
29. Ostrawa - Emma - 1913-01-01 - 7
30. Pietrzwałd - Eugen - 1917-06-29 - 11
31. Michałkowice - Petr Michał - 1917-01-01 - 7
32. Karwina - Hohenegger - 1918-01-01 - 6
33. Łazy (Orłowa) - Nová jáma - 1919-01-01 - 92
34. Ostrawa - Salm VII - 1919-01-01 - 9
35. Michałkowice  - Jan Michał - 1919-10-02 - 5
36. Sucha - Franciszek- 1920-01-01 - 2
37. Poruba - Zofia - 1920-01-01 - 2
38. Pietrzwałd - Pokrok - 1921-01-01 - 2
39. Ostrawa - Michaeli - 1921-01-01 - 1
40. Michałkowice - Petr Michal - 1921-01-01 - 1
41. Petrzykowice - Anselm - 1924-01-01 - 4
42. Karwina - Gabriela - 1924-04-12 - 15
43. Radwanice - Ludvík - 1924-01-01 - 3
44. Ostrawa - Jiří - 1924-01-01 - 3
45. Ostrawa - Karolín (koksownia) - 1925-01-01 - 1
46. Ostrawa - Odra - 1925-01-01 - 2
47. Ostrawa - Ignát - 1926-01-01 - 1
48. Karwina - Barbora - 1927-01-01 - 7
49. Gruszów - Hubert - 1927-01-01 - 2
50. Osek - Nelson III (uhelný důl Nelson) - 1934-01-03 - 142

Niektóre po 1945 roku

Hawirzów / Sucha Dolna- Dukla - 1961-07-07 - 108  
Karwina - Barbora - 1990-11-18 - 30 
Karwina - ČSM (Stonawa) - 2018-12-20 - 13 

ČESKÁ VERZE TEXTU

Pomníky obětem důlních neštěstí

Hornický region v české části Těšínského Slezska se v dnešních hranicích funkčně dělila na karvinskou oblast, představující území hlubinné těžby s největším počtem dolů (dnes již všech nečinných), a na oblast ostravskou, starší, hustě zastavěnou a plnící funkci průmyslového centra. Okrajovým článkem systému byl Frýdek (Paskov). Tyto oblasti doplňovaly další provozy – koksovny, hutě, elektrárny a závody na mechanicko-chemické zpracování uhlí.

Karviná a okolí

Doly v oblasti Karviné a Orlové měly v 19. a na počátku 20. století převážně rakousko-německý charakter. Patřili k těšínské komoře a velkým šlechtickým rodům, jako byly Larischové, Salmové a Rotschildové.

Jejich vedení a inženýři se rekrutovali především z německy mluvící elity. Jejich každodenní fungování bylo zároveň založeno na práci Poláků z okolních vesnic Těšínského Slezska, kteří tvořili jádro hornických posádek. Vedle nich byli zaměstnáni hlavně Češi a Slováci, čímž vznikla multietnická pracovní komunita.

Toto rozdělení na kapitál a management v rakousko-německých rukou a pracovní silou, která byla převážně polská a česká, se stalo jedním z klíčových prvků společenských a národnostních dějin regionu. Je to samozřejmě poněkud zjednodušené. Existovala například skupina polských inženýrů, kteří se vzdělávali především v Leobenu. Například: Franciszek Brzezowski, Celestyn Racek, Józef Kiedroń. Školu absolvovalo celkem asi 50 osob z Těšínského Slezska.

Samozřejmě ne všichni z nich později působili v Těšínském Slezsku. V roce 1900 se sjezdu polských inženýrů v Krakově zúčastnilo pouze 10 zástupců ostravsko-karvinského okresu.

Dne 8. prosince 1907 bylo z iniciativy polských technických kruhů otevřeno Slezské polské horní učiliště, jehož ředitelem se stal absolvent Technické univerzity ve Lvově, inženýr Leopold Szefer. V roce 1907 byl založen Svaz polských horníků a hutníků v Rakousku. Mnozí jeho členové se aktivně zapojili do polského národního hnutí, část Poláků však postupně podléhala germanizaci.

Těšínské Slezsko, zejména jeho část, která se dnes nachází v České republice, je oblastí, kde těžba uhlí formovala každodenní život, sociální strukturu a kulturu regionu.

Doly v Karviné, Orlové, Ostravě nebo Petřvaldě byly nejen pracovišti, ale také centry, kolem nichž vznikaly dělnické osady, školy, hornické domy a celé obce. Poláci měli v tomto světě zvláštní postavení. Jak jako dělníci a odboroví aktivisté, tak jako oběti tragických důlních neštěstí.

Počátky historie těžby uhlí v ostravsko-karvinské oblasti (do poloviny 19. století)

Historie sahá k malé, téměř domácí těžbě, která se postupně proměnila v moderní průmysl, jenž po více než sto let dominoval krajinnému obrazu regionu. První zmínky o uhlí na Ostravsku a Karvinsku se objevují v dokumentech z konce 18. století. Nejednalo se však o informace o masivních ložiscích vhodných pro rozsáhlou těžbu ani o ekonomickém významu zdroje. Uhlí bylo považováno spíše za geologickou zajímavost nebo levnou alternativu dřeva. Místní rolníci a drobní podnikatelé je těžili z povrchových výchozů – v mělkých jámách a příkopech, nazývaných „šurfy“.

Tento typ těžby nevyžadoval specializované nástroje ani velké investice. Uhlí se těžilo ručně, lopatami a krumpáči, a pak se vozilo koňskými povozy do nejbližších vesnic a měst. Příjemci byli především kováři, cihelny a domácnosti.

Historie těžby černého uhlí v Těšínském Slezsku a jeho severní části, tj. na Ostravsku a Karvinsku, sahá do druhé poloviny 18. století. V té době se objevily první zmínky o černých usazeninách, které místní zemědělci nacházeli na povrchu země a často je mylně považovali za ohněm očouzené kameny. 

V 60. letech 18. století zřídily habsburské úřady Státní průzkumnou komisi pod vedením Hormera Lutze, která měla za úkol prozkoumat ložiska uhlí v okolí Ostravy, Petřvaldu a Karviné.

Za symbolický počátek historie hornictví v Karviné je považován rok 1776, kdy byly na kopci Čechovice na panství Jana Erdmanna Floriana Larisch-Mönnicha objeveny uhelné výchozy. Odborníci tehdy potvrdili vysokou kvalitu suroviny, její praktické využití však zůstalo omezené. V regionu ještě neexistoval průmysl, který by uhlí dokázal zpracovávat, a hlavním zdrojem energie bylo stále dřevo.

První práce byly experimentální. Uhlí se těžilo mělce, ve formě šikmých štol vyvrtaných do svahů kopců nebo mělkých šachet zvaných dukly, které připomínaly spíše kamenolomy než doly. Surovina se nakládala ručně, nejčastěji lopatami a vidlemi, a balila se do dřevěných beden, jež se poté přepravovaly na kolech nebo na primitivních vozících. Těžba neprobíhala nepřetržitě a byla opakovaně přerušována kvůli nízké poptávce.

V roce 1785 se objevila první oficiální zmínka o hornické činnosti v Karviné. Byla to zpráva hornického inspektora Lutze, která potvrdila, že v oblasti dřívějších lomů probíhají práce. Nový majitel panství hrabě Jan Antonín Larisch-Mönnich brzy poté obnovil těžbu, čímž reagoval na rozvoj hornictví v sousedním Hlučíně a Ostravě. V roce 1794 byla zahájena pravidelná těžba.

Na přelomu 18. a 19. století se uhlí z Karviné a Petřvaldu začalo vozit do železáren na Frýdecku a Ostravsku. V roce 1806 bylo Larisch-Mönnichovi uděleno průzkumné právo a v roce 1811 první oficiální těžební koncese. Jednalo se o přelomový okamžik, který znamenal přechod od řemeslné činnosti k organizovanému, právně regulovanému těžebnímu průmyslu.

V první polovině 19. století vznikly četné mělké šachty v Karviné, Orlové a Petřvaldu. V Petřvaldě nechal hrabě Jiří Larisch-Mönnich ve 30. letech provrtat 22 průzkumných šachet, z nichž šachta Bedřich roku 1835 narazila na bohatou sloj Barbara. Od roku 1844 zde fungoval důl Jindřich, který lze považovat za první průmyslový důl v regionu.

Ve stejné době se rozvíjela těžba v Orlové a Doubravě, kde baron Anton Mattencloit a hrabě Jindřich Larisch-Mönnich založili důlní společnost, k níž se brzy připojil Salomon Mayer Rothschild. Kapitál vídeňských bankéřů zajistil rychlý rozvoj a mechanizaci dolů a ve 40. letech 19. století vznikla první větší těžební pole Vítkovických dolů.

Důležitým prvkem pro rozvoj regionu byla činnost Těšínské komory (Kamera Cieszyńska), tj. instituce spravující majetek a finance Habsburků v Těšínském knížectví. Založena byla v 17. století po převzetí knížecích majetků habsburskou monarchií a zahrnovala statky, lesy, lihovary a od 19. století také hutě, průmyslové závody a doly. Její sídlo bylo v Těšíně, později částečně ve Frýdku. V klíčovém okamžiku pokrývala více než polovinu území Těšínského Slezska. Její činnost měla zásadní vliv na rozvoj průmyslu a infrastruktury v Těšínském Slezsku, ačkoli se do těžby zapojila až po koupi dolu Gabriela. 

Rozkvět hornictví v Karviné v 19. století

V první polovině 19. století vznikly doly Gabriela (1850), Bettina v Doubravě (1850) a Jan (1852), a v druhé polovině velké závody jako Hohenegger (1884) nebo František (Suchá, 1902), Pokrok (Petřvald 1911).

Již v 80. letech 19. století se roční produkce počítala na statisíce tun. Velkým impulsem pro rozvoj bylo napojení dolů na Košicko-bohumínskou železnici. Díky železničním vlečkám bylo možné uhlí z Karviné ve velkém vyvážet do hutí v Ostravě, Vídni, ale také do Německa a dál. Zavedení odvodňovacích čerpadel, vrtacích kladiv a později elektrického osvětlení umožnilo těžit uhlí ze stále větších hloubek.

Dědictví 19. století

Koncem 19. století se Karviná stala jedním z největších center těžby uhlí v habsburské monarchii a místem, kde se zrodila moderní dělnická identita. Na počátku 20. století patřily karvinské doly k nejmodernějším v regionu. V té době se již používaly elektrické kompresory, ventilátory a osvětlení a koňskou dopravu pomalu nahrazovala podzemní důlní železnice. Těžba dosahovala statisíců tun ročně a na šachtách Gabriela, Jan, Hohenegger, Bettina, Františka nebo Pokrok pracovaly tisíce horníků.

Období první poloviny 20. století bylo pro hornictví na Karvinsku obdobím dramatických kontrastů. Na jedné straně to byl další rozvoj technologií, obrovská poptávka po uhlí a význam regionu ve středoevropském hospodářství. Na druhé straně narůstají sociální konflikty, národní napětí, hospodářské krize a důlní katastrofy. Léta 1900-1945 byla také poznamenána politickými změnami - od rakousko-uherské monarchie přes vznik Československa až po krátké období Polska a německé okupace.

Okolí dolů

Kolem dolů začaly vznikat hornické kolonie. Jednalo se o dělnická sídliště s charakteristickými domy, v nichž žily celé generace horníků. Rozvíjely se kostely, školy, kulturní centra a dělnická sdružení. Karviná se rozrostla a stala se multikulturním městem, kde vedle Čechů žili Poláci, Židé a Němci, a polština zněla jak v šachtách, tak v polských školách či společenských a kulturních organizacích. Poláci se také účastnili odborového hnutí.

Horníci a jejich rodiny si vytvořili vlastní instituce a spolky, které se staly centry společenského života. Byly zřízeny lidové čítárny, kde bylo možné číst polské noviny a knihy, a hornické sbory a orchestry, které vystupovaly při slavnostech a oslavách.

Rodiče bojovali za zachování polských škol, v nichž vyrůstaly generace dětí z hornických rodin. Společenské a kulturní spolky – často spjaté s dělnickým hnutím – byly prostorem integrace, pěstování jazyka a tradic. Poláci zde nebyli jen dělníky či oběťmi důlních katastrof, ale také organizátory společenského života a nosiči národní identity v mnohonárodnostním a dynamicky se měnícím světě. 

Region polské Ostravy

Počátky hornictví na „polské“ straně Ostravy (dnešní Slezská Ostrava) předcházejí salmovským šachtám z poloviny 19. století. Již v 18. století se zde těžily mělké sloje uhlí povrchovým způsobem nebo v malých štolách spojených se statky a kovárnami.

V posledních desetiletích tohoto století začala vznikat první pravidelná těžební pole. Právě na této půdě, mezi přelomem 18. a 19. století, se objevuje modernější fáze těžby. Jedním z jejích pilířů byl majetek Salmů, kteří vybudovali síť šachet (Salm/Leopoldina, Salm/Ignát, později Salm VII/Hugo), které se rychle staly jádrem jihovýchodní části ostravského revíru.

Současně Wilczkové, vlastníci Polské Ostravy, zřizují vlastní doly (např. Sv. Trojice) a koksovny, zatímco na severu a západu vstupuje železniční společnost Severní dráha Ferdinandova, spojená s vítkovickými hutěmi Rothschildů (její doly nesly názvy Hermenegild/Zárubek a později Alexander).

Kolem roku 1850 došlo k známému sporu o hranice těžebních polí a práva na hlubinnou těžbu. Wilczkové se střetli se sousedními vlastníky (včetně salmovského panství a železničního a hutního kruhu), přičemž spor byl řešen podle tehdejšího horního práva a administrativní delimitace.

V následujících desetiletích mapa Polské Ostravy houstla: vedle salmovských a wilczkovských šachet pracují Jan Maria, Michálka, Hubert a na okraji klastr Hrušov-Heřmanice (nejprve Hrušovský, poté Ida a již za druhé světové války Viktoria), zásobující vítkovický komplex.

Před rokem 1914 zde vzniká typický model „důl–koksovna–huť–železnice“: závody jsou propojeny sítí vleček, třídíren a koksárenských baterií a čtvrť se z venkovského sídla mění v průmyslové město s pohraniční, vícejazyčnou identitou. Silně je zde přítomna polská dělnická komunita, farnost a spolky. Meziválečné období přináší konsolidaci a modernizaci (např. rozšíření dolů Zárubek a Alexander), ale také sociální napětí a vysoké pracovní riziko.

Období 1914–1939

Během první světové války bylo uhlí z Karviné klíčové pro válečný průmysl rakousko-uherské monarchie. Doly pracovaly na plný výkon, ale chyběli pracovníci. Mnoho horníků bylo odvedeno do armády. Na práci tak byly zaměstnávány ženy, mladí lidé a váleční zajatci.

V roce 1920 připadlo rozdělení dolů v regionu československé straně. Těžba se zvýšila a Československo se stalo jedním z největších producentů uhlí v Evropě. Byla modernizována infrastruktura a v Karviné byly založeny nové hornické kolonie. Pracovní podmínky však zůstávaly těžké.

Doba velké hospodářské krize (1929-1933) přinesla útlum těžby a hromadné propouštění. Nezaměstnanost postihla tisíce hornických rodin a stávky a protesty se staly součástí každodenního života. Často měly i národnostní rozměr. Poláci v Karviné bojovali za právo používat polský jazyk ve školách i veřejném životě.

Po obsazení české části Těšínského Slezska Polskem v roce 1938 byly doly krátce pod polskou správou. Byla založena Hornická a hutnická společnost Karviná-Třinec (Spółka Górniczo-Hutnicza Karwina-Trzyniec S.A.). Již o rok později ji převzala Třetí říše a podřídila ji německým koncernům. Během druhé světové války sloužila těžba na Karvinsku válečnému hospodářství. Vykořisťování bylo extrémní a pracovní podmínky se dramaticky zhoršily. Na práci byli posíláni nuceně nasazení dělníci z okupovaných zemí, včetně Poláků. Chyběly základní bezpečnostní prostředky a četné nehody byly zamlčovány.

Organizační struktura hornického revíru

V ostravsko-karvinském revíru působilo do roku 1945 několik společností, které postupně ovládly trh a propojily těžbu s hutnictvím a železnicí. Doly hraběte Larisch-Mönnicha tvořily nejstarší jádro Karviné (např. František, Gabriela, Jan). Vítkovické kamenouhelné doly vyrůstaly od roku 1872 při hutích Rothschildů ve Vítkovicích a staly se pilířem modelu „důl–koksovna–huť“ založeného na Severní dráze Ferdinandově. Samotná Severní dráha Ferdinandova (SDF) provozovala rozsáhlou síť šachet (Hlubina, Michal, Jindřich, Zárubek), která spojovala těžbu s logistikou a energetikou.

Kamenouhelné závody Orlová-Lazy vyrostly kolem moderního dolu v Lazech a závodů v Doubravě a staly se jedním z klíčových zaměstnavatelů meziválečného období. Komplexy Jana (Hanse) Wilczka se soustředily na Polskou/Slezskou Ostravu. Na přelomu 19. a 20. století byly rozptýlené těžební oblasti konsolidovány do celků založených na dolech Svatá Trojice, Emma, Michálka a Jan Maria, jejichž roční produkce se pohybuje v milionech tun.

Do roku 1945 zůstávala Polská/Slezská Ostrava mozaikou polí tří „domů“ - salmovského, wilczkovského a železničně-hutnického (SDF/Vítkovice) - a celá tato vlastnicko-technologická architektura revíru (Larisch-Mönnich, VKD, SDF, Orlová-Lazy, Wilczek) byla po válce sloučena státem do OKKD/OKD, čímž skončila éra soukromých koncernů.

Po druhé světové válce

Po druhé světové válce se celý důlní průmysl ostravsko-karvinského uhelného revíru přeorientoval z logiky řady soukromých společností na jednotný, státem řízený organismus.

Základem byl dekret 100/1945 Sb. a v roce 1946 vznikly Ostravsko-karvinské kamenouhelné doly (OKKD) - „střecha“ nad všemi doly a doprovodnou infrastrukturou. Jejím úkolem bylo sloučit majetek, těžební a investiční plán a propojit těžební průmysl s koksárenským, energetickým a ocelářským průmyslem.

V praxi stávající šachty a doly na ostravské straně (např. Zárubek, Alexander, Jan Maria, Heřmanice, Svatá Trojice, Michálka, Hubert/Stachanov) přestaly fungovat jako samostatné „firmy”: byly sloučeny do větších závodů s jednotným vedením, společným zpracováním, dopravou a službami.

Od roku 1953 „Kombinát OKD” ještě silněji centralizoval cyklus „důl–koksovna–energie“ a reforma z roku 1957 doladila řízení celé oblasti jako jedné sítě. Ke klíčovému uzavření došlo 1. července 1965, kdy byl přijat název OKD - od této chvíle se jednalo o jeden plně centralizovaný pilíř organizační struktury oblasti.

V tomto modelu se postupně měnil prostorový důraz. Hustě zastavěná starší ostravská pole zanikla nebo byla začleněna do větších celků (např. Petr Bezruč, Vítězný), zatímco investice a tíha výroby se přesunuly na Karvinsko - Karviná, Orlová, Stonava, Doubrava - kde vznikla moderní, hlubší pole a velké závody: ČSA, Lazy, Darkov a především ČSM (výstavba od roku 1959, těžba od roku 1968).

Po roce 1990

Koncem roku 1990 se OKD přeměnila na akciovou společnost OKD (1991). V prvním období byla 100 % ve vlastnictví státu. V 90. letech probíhala komercializace a privatizace. Stát postupně ztratil většinu a koncem desetiletí převzal kontrolu soukromý investor. Na počátku roku 2000 došlo ke sjednocení vlastnictví v rukou jediného subjektu a k zásadní restrukturalizaci skupiny: vedlejší činnosti (logistika, plyn, nemovitosti) byly vyčleněny do dceřiných společností, zatímco těžba zůstala v „jádru“ OKD.

V polovině desetiletí vlastník konsolidoval aktiva pod nadnárodní holdingovou společnost a uvedl jej do tržního režimu (s programy modernizace a produktivity); zároveň byly v zájmu snížení fixních nákladů sloučeny závody a ty, které byly považovány za nejméně perspektivní, byly uzavřeny.

Pokles poptávky po koksu a rostoucí zadlužení vedly v roce 2016 k platební neschopnosti. Na základě řízení o řešení krize převzala „hornické jádro“ společnost kontrolovaná ministerstvem financí. V praxi to znamenalo návrat OKD pod kontrolu státu (2018). Od té doby probíhala systematická konsolidace. Nejprve byly uzavřeny závody mimo „karvinské jádro“, poté v letech 2017–2021 další doly, zůstala pouze jedna těžební jednotka.

Energetická krize po roce 2021 vedla k dočasnému prodloužení životnosti posledního dolu (aby byla zajištěna energetická bilance země), ale strategie byla jasná: vybrat poslední čelby, přejít do technické likvidace a ponechat společnost v nehornických funkcích (úpravy/ směsi, správa poprodukčního majetku).

Odborové hnutí

Nejvíce polských horníků zaměstnávaly továrny patřící Těšínské komoře a velkým průmyslovým rodinám. Hornictví poskytovalo zaměstnání a relativní ekonomickou jistotu, ale zároveň bylo symbolem těžké práce za relativně nízkou mzdu a s minimální jistotou. Poláci se podobně jako jejich čeští nebo němečtí kolegové účastnili stávek a protestů a požadovali zlepšení pracovních podmínek, zkrácení pracovní doby nebo lepší zabezpečení šachet.

Jejich aktivity měly více než jen ekonomický rozměr. Byly také součástí boje za důstojnost a národní práva. V dolech, kde byla úředním jazykem němčina nebo čeština, se bojovalo i o možnost používat polštinu.

V ostravsko-karvinském uhelném revíru vyrostlo odborové hnutí z každodenního života na šachtách: dlouhé směny, prach, nehody. Nejprve vznikaly bratrské spořitelny a čítárny - pololegální „paraple“ solidarity. Postupně se objevily odbory, a seznam požadavků se soustředil kolem mzdy, pracovní doby a bezpečnosti. Místní pamětníci se stále vracejí do konce 19. století. K prudkému napětí v Polské/Slezské Ostravě, kdy stávka ještě nebyla „rituálem vyjednávání“, ale riskantním výstupem proti celému řádu dolu i města.

Na počátku 20. století protesty nabývaly organizovanější formy - vlny v letech 1905-1907 a pak bouřlivé období po roce 1918 přinesly dělnické rady a masové akce, v nichž se mzdové otázky prolínaly s politikou a spory o hranice.

Velká hospodářská krize 30. let přidala hlad a nezaměstnanost – demonstrace procházely Ostravou a Karvinou, žádající minimální mzdy a sociální pomoc. Válečná okupace potlačila otevřenou opozici; zůstaly „tiché“ formy odporu a nejdůležitějším heslem bylo prostě přežít.

Po roce 1945 byla stávka oficiálně přeměněna na „dialog pracovního frontu“. V praxi probíhaly menší, okamžité spory – o normy, bezpečnost, rychlost investic – často administrativně řešené. Teprve po roce 1989 se do ulic vrátily velké demonstrace, tentokrát proti uzavírání závodů a škrtům. Ve 21. století byl tón spíše vyjednávací než revoluční. Protest se stal prostředkem k rozhovorům o podmínkách a budoucnosti regionu, kde se - ačkoli zkrocena vzpomínkou na minulé stávky - stále opakuje základní otázka hornického světa: kolik stojí práce v podzemí a kdo nese riziko.

Místa paměti - stopy obětí hornictví

Rozvoj hornictví s sebou nesl i dramatickou stránku. Doly v Karviné patřily mezi nejnebezpečnější v Evropě kvůli silnému nebezpečí metanu. V 19. století byl region svědkem mnoha katastrof, jako např.:

• na dole Hlubina v Polské Ostravě (1867) - zahynulo 53 osob,
• na dole Jan v Karviné (1885) - zahynulo 108 osob,
• na dole Bettina v Doubravě (1885) - zahynulo 58 osob,
• na dole Svaté Trojice v Polské Ostravě (1891) - zahynulo 61 osob
• na dolech hraběte Larische v Karviné (1894) - zahynulo 235 osob,
• na dole Hohenegger (1895) - zahynulo 52 osob. 

Jednalo se o jedny z největších hornických tragédií v celé rakousko-uherské monarchii. Každá z nich zanechala desítky osiřelých rodin a trvalou stopu v místní komunitě.

V první polovině 20. století byl nejtragičtější událostí výbuch na dole Nová jáma v Orlové-Lazy (1919), kde zahynulo 92 horníků. Ve 20. a 30. letech došlo k dalším katastrofám, často se smrtelnými následky. V roce 1905 zahynulo na dole Salma VII 11 osob a v roce 1913 zahynulo na dole Emma sedm horníků, když se přetrhlo lano šachetní klece. Tyto a další tragédie zanechaly na Těšínsku četné památky. Některé jsou monumentální, jiné jsou skromné náhrobky horníků na místních hřbitovech. 

Nejvýznamnější pomníky jsou:

• Pomník obětem důlního neštěstí na dole Larisch v Karviné (1894) - jedné z největších tragédií v historii regionu (235 obětí).
• Náhrobky horníků na hřbitově v Orlové - mnoho z nich má polská příjmení, což svědčí o silné polské přítomnosti v hornictví.
• Pomníky horníků v Havířově - včetně pomníku 108 obětem důlního neštěstí na dole Dukla (1961), z nichž mnozí pocházeli z polských rodin.
• Pomník obětem důlního neštěstí na dole Bettina v Doubravě (1885) - 58 obětí odpočívá na místním hřbitově, kde se dochovaly nápisy na náhrobcích v polštině i češtině.
• Pomník ve Stonavě v roce 2018
• Menší pamětní desky v Petřvaldu, Michalovicích nebo Radvanicích - často financované hornickými odbory.

Přehled největších katastrof od poloviny 19. století do roku 1939

1. Ostrava - Karolina - 1854-01-01 - 14
2. Karviná - Gabriela - 1856-01-16 - 17
3. Ostrava - Salma - 1856-01-01 - 7
4. Karviná - Larisch - 1857-01 - 7
5. Karviná - Larisch - 1858-01-01 - 7
6. Ostrava - Salma VII - 1859-01-01 - 15
7. Ostrava - Rotschild - 1862-01-01 - 6
8. Ostrava - Salomon - 1864-06-01 - 4
9. Ostrava - Salma - 1867-05-10 - 7
10. Ostrava - Hlubina - 1867-07-29 - 53
11. Doubrava - Mühsam - 1873-01-01 - 6
12. Ostrava - Severní dráhy - 1874-01-01 - 5
13. Ostrava - Emma - 1875-05-20 - 6
14. Ostrava - Zwierzina - 1878-04-17 - 13
15. Ostrava - Salma VII - 1884-01-01 - 4
16. Ostrava - Vilémka - 1884-06-24 - 4
17. Ostrava - Emma - 1884-01-01 - 20
18. Karviná - Jan - 1885-03-05 - 108
19. Doubrava - Bettina - 1885-03-26 - 58 let
20. Poruba - Žofie - 1887-01-01 - 14
21. Ostrava - Zwierzina - 1888-04-05 - 11
22. Ostrava - Hlubina - 1889-04-14 - 9
23. Ostrava - Svatá Trojice - 1891-01-03 - 61
24. Karviná - doly Larich - 1894-06-15 - 235
25. Karviná - Hohenegger - 1895-03-16 - 52
26. Ostrava - Hermenegild - 1896-01-01 - 16
27. Ostrava - Salma VII - 1905-07-04 - 11
28. Mař - Igncy - 1906-01-01 - 6
29. Ostrava - Emma - 1913-01-01 - 7
30. Petřvald - Evžen - 1917-06-29 - 11
31. Michálkovice - Petr Michal - 1917-01-01 - 7
32. Karviná - Hohenegger - 1918-01-01 - 6
33. Lazy (Orlová) - Nová jáma - 1919-01-01 - 92
34. Ostrava - Salm VII - 1919-01-01 - 9
35. Michálkovice - Jan Michal - 1919-10-02 - 5
36. Suchá - František - 1920-01-01 - 2
37. Poruba - Žofie - 1920-01-01 - 2
38. Petřvald - Pokrok - 1921-01-01 - 2
39. Ostrava - Michal - 1921-01-01 - 1
40. Michálkovice - Petr Michal - 1921-01-01 - 1
41. Petřkovice - Anselm - 1924-01-01 - 4
42. Karviná - Gabriela - 1924-04-12 - 15
43. Radvanice - Ludvík - 1924-01-01 - 3
44. Ostrava - Jiří - 1924-01-01 - 3
45. Ostrava - Karolina (koksovna) - 1925-01-01 - 1
46. Ostrava - Odra - 1925-01-01 - 2
47. Ostrava - Ignát - 1926-01-01 - 1
48. Karviná - Barbora - 1927-01-01 - 7
49. Hrušov - Hubert - 1927-01-01 - 2
50. Osek - Nelson III (uhelný důl Nelson) - 1934-01-03 - 142

Některé po roce 1945

Havířov / Dolní Suchá - Dukla - 1961-07-07 - 108 
Karviná - Barbora - 1990-11-18 - 30 
Karviná - ČSM (Stonava) - 2018-12-20 - 13