Jan III Sobieski był znany z zainteresowań naukowych i wsparcia udzielanego uczonym. Fakt, że jego imię pojawiło się tuż obok skomplikowanego mechanizmu zegara słonecznego w kościele Santa Maria degli Angeli e dei Martiri z pewnością przypadłby mu do gustu.

Zegar słoneczny jako znak triumfu Kościoła

Wykonanie meridiany, czyli zegara słonecznego zlecił papież Klemens XI (Giovanni Francesco Albani), stąd jest ona znana również jako Linea Clementina. Skonstruował ją Francesco Bianchini, botanik, matematyk, fizyk i astronom, znawca teologii, archeologii i języków starożytnych. Przy pracach pomagał mu Giacomo Maraldi. Głównym celem praktycznym przedsięwzięcia było, poza wskazywaniem właściwej godziny, co pozwalało regulować wciąż niedokładne zegary mechaniczne, wyznaczanie Wielkanocy i zweryfikowanie poprawności gregoriańskiej reformy kalendarza. Obie te sprawy miały dla Kościoła Rzymskokatolickiego zasadnicze znaczenie. Problemy z określaniem daty ruchomego święta Wielkanocy mają źródło w podaniu dni śmierci i zmartwychwstania Chrystusa wedle kalendarza żydowskiego, opartego na fazach Księżyca. Kalendarz chrześcijański jest zaś słoneczny. Zagadnienie to rozwiązano na soborze nicejskim (325), gdzie ustalono, że Wielkanoc będzie wypadała w pierwszą niedzielę po pełni Księżyca następującej po równonocy wiosennej. Obowiązujący wówczas kalendarz juliański (wprowadzony przez Juliusza Cezara), został zreformowany w XVI wieku przez papieża Grzegorza XIII. Wprowadzone zmiany były jednak wciąż poddawane krytyce i budziły opór, zwłaszcza w niektórych kościołach niekatolickich. Konstrukcja meridiany stanowiła więc niezwykle istotne przedsięwzięcie, a od jej dokładności wiele zależało. Jej sukces byłby kolejnym dowodem na to, że wiara i nauka nie stoją w sprzeczności względem siebie.

Kościół Santa Maria dei Angeli e dei Martiri wybrano z kilku powodów. Po pierwsze, w ogromnej bazylice wyznaczenie linii długości blisko 45 metrów nie było problemem. Wielkość zegara przekładała się zaś na jego dokładność. Ponadto, w półmroku wnętrza świątyni łatwiej było dostrzec wędrówkę niewielkiej plamy światła po posadzce. Na potrzeby obserwacji wysłaniano nawet od zewnątrz okna, o czym świadczą haki na elewacjach budowli.

Nie mniej ważny był też kontekst historyczny. Świątynia powstała na ruinach antycznych Term Dioklecjana, jednego z najzagorzalszych prześladowców chrześcijan. Konstrukcja zegara słonecznego pozwalającego na wyznaczanie świąt kościelnych miała więc znaczenie symboliczne jako wyraz triumfu Kościoła. Wreszcie, to właśnie w tym kościele Giovanni Francesco Albani odprawił swoją pierwszą Mszę Świętą 6 października 1700 roku, po przyjęciu święceń kapłańskich zaledwie kilka wcześniej. 23 listopada tego samego roku został wybrany na Tron Piotrowy i przyjął imię Klemensa XI. Inauguracja meridiany nastąpiła 6 października 1702 roku, dokładnie dwa lata po celebracji pierwszej Mszy Świętej przez Albaniego.

Mechanizm działania

W południowej ścianie bazyliki wybito otwór, przez który do wnętrza wpadały promienie słoneczne formujące na posadzce plamę światła o owalnym kształcie. Zegary konstruowano w ten sposób, że średnica otworu w stosunku do wysokości, na której go umieszczono nad ziemią pozostawała w stosunku około 1:1000. W przypadku Santa Maria degli Angeli otwór jest 20,3 metra nad posadzką i pierwotnie miał zaledwie 2 cm średnicy. Później powiększono go dwukrotnie.

Na posadzce wyznaczono długą na 44,89 metra linię z brązu, obramioną jasnym marmurem, poprowadzoną wzdłuż osi północ-południe. Zasada działania, którą tu przedstawimy w niezbędnym uproszczeniu, polegała na tym, że plama światła przecinała ową linię każdego dnia w południe słoneczne. Ten punkt znajdował się najdalej otworu (czyli umownie na końcu linii) w momencie przesilenia zimowego, bo wtedy słońce jest najniżej nad horyzontem, a najbliżej - dokładnie 6,75 metra od podstawy otworu - w momencie przesilenia letniego. Wraz ze zmianą pory roku zmieniała się także średnica owej plamy światła: od 22 cm w czasie przesilenia letniego, do 110 cm w czasie przesilenia zimowego. W momencie równonocy wiosennej, która stanowiła podstawę do wyznaczania Wielkanocy, plama światła znajdowała się około środka linii. Zakres możliwych dat Wielkanocy, czyli dni między 22 marca a 25 kwietnia, oznaczono napisami „Terminus Paschae”.

Po obu stronach linii znajdują się oznaczenia liczbowe i objaśnienia, a także marmurowe kompozycje przedstawiające dwanaście znaków zodiaku, wykonane według projektu Francesca Tedeschiego. Po jednej stronie linii widnieją konstelacje letnie i jesienne, po drugiej zaś zimowe i wiosenne. Najbliżej otworu mamy symbol Raka, najdalej zaś Koziorożca: wejście Słońca w ten pierwszy znak oznacza przesilenie letnie, a w ten drugi zimowe. Obserwacje prowadzone w Santa Maria degli Angeli w 1. połowie XVIII wieku pozwoliły wykryć niewielkie odchylenie wskazań. Zwrócono na to uwagę prowadzącemu w 1750 roku przebudowę świątyni Luigiemu Vanvitellemu. Po poprawkach meridiana regulowała zegary Rzymian jeszcze przez kolejne stulecie, aż do 1846 roku.

Słońce i Księżyc 19 lat po bitwie pod Wiedniem

Po obu stronach linii znajdują się także plakiety z brązu z imieniem Klemensa XI. Przywilej umieszczenia dwóch kolejnych otrzymała od papieża Maria Kazimiera Sobieska, wdowa po królu Janie III Sobieskim, od 1699 roku mieszkająca w Rzymie. Jej relacje z niedawno wybranym następcą Świętego Piotra układały się w początkowych latach jego pontyfikatu bardzo dobrze. Królowa przypisywała sobie - raczej bez żadnych faktycznych podstaw - nawet wpływ na jego wybór na konklawe.

Tablice zostały umieszczone jeszcze przed uroczystą inauguracją meridiany, 12 września 1702 roku, dokładnie dziewiętnaście lat po zwycięstwie polskiego króla w bitwie pod Wiedniem. Jedna plakieta stanowi bezpośrednie odwołanie do tego starcia, druga zaś poświęcona jest Marii Kazimierze. Tekst na niej zawiera odniesienie do owych dziewiętnastu lat, który upłynęły od triumfu militarnego jej małżonka. Okres ten związany jest z tzw. cyklem Metona, nazwanym tak na cześć ateńskiego astronoma z V wieku p.n.e. Wedle Metona co dziewiętnaście lat fazy Księżyca przypadają na te same dni w roku, a zatem w roku inauguracji meridiany ruchome święta kościelne takie jak Wielkanoc wypadały identycznie jak w roku zwycięskiej batalii Jana III Sobieskiego pod murami Wiednia. W ten wyrafinowany sposób połączono przy Linea Clementina przeszłość z teraźniejszością, obecność Marii Kazimiery w Wiecznym Mieście z zasługami dla Rzymu jej małżonka i wreszcie - obronę chrześcijaństwa i Kościoła na polu bitwy z ich triumfem osiągniętym dzięki nauce.

Dwie tablice poświęcone królowi Janowi III Sobieskiemu oraz Marii Kazimierze Sobieskiej

Kościół Santa Maria degli Angeli e dei Martiri w Rzymie

1702

brąz

Inskrypcja na tablicy poświęconej Janowi III Sobieskiemu:

Diem XII Septembri / Christiano Populo / Faustam Felicem / Ioannis III Polon. Reg. / Viennensi Victoria / de Turcis. Reportata / Anno MDCLXXXIII / Innocentio XI / Sedente

W dniu 12 września, szczęśliwym i pomyślnym dla ludu chrześcijańskiego, nastąpiło zwycięstwo Jana III Króla Polski nad Turkami pod Wiedniem w roku 1683, za pontyfikatu Innocentego XI

Inskrypcja na tablicy poświęconej Marii Kazimierze Sobieskiej:

Maria Casimira / Poloniae Regina Uxor / Periodo Decemnovennali / Absoluta Restitutisque / Solis ac Lunae Motibus / Romae Signavit / Anno MDCCII / Clementis Undecimi / Secundo

Maria Kazimiera, małżonka królowa Polski, po upływie dziewiętnastu lat i odnowieniu się obrotów Słońca i Księżyca, umieściła (tę tablicę) w Rzymie w roku 1702, drugim (pontyfikatu) Klemensa XI