Zarys historyczny

Miejscowość leży nad rzeką Seret, pomiędzy Trembowlą i Czortkowem. Jej nazwa wzięła się od rodu Bodzanowskich, czyli pierwszych właścicieli dobra, władających nim od połowy XVI wieku, choć na ten temat krążyły różne legendy. Snuto domysły, że słowo „Budzanów”, pochodzi od nazwy sera („Budz”, „Bądz”) produkowanego przez pasterzy, będących rzekomymi założycielami osady. Warto jednak odnotować, że niezależnie od wątków onomastycznych, na terenie miejscowości już od roku 1539 funkcjonowała niezależna parafia. Na przestrzeni wieków jej przynależność administracyjna zmieniała się, ale dziewiętnastowieczne podporządkowanie fary pod dekanat czortkowski utrzymało się aż do II wojny światowej.

Na przełomie XVI i XVII wieku Budzanów należał do Taranowskich, następnie do Chodorowskich, którzy sprzedali dobro wraz z murowanym zamkiem i okolicznymi wsiami Aleksandrowi Sienieńskiemu. Były to niespokojne czasy, gdyż miejscowość musiała zmagać się z najazdami tatarskimi, lecz mimo to na jej terenie miał miejsce jej nieustanny rozwój, przede wszystkim na poziomie zawodów rzemieślniczych.

W roku 1631 miejscowość znalazła się w rękach Lewoczyńskich. Budzanów dotkliwie ucierpiał podczas wojen kozackich. W połowie XVII wieku miasto było niemal całkowicie zniszczone. Kolejny właściciel, Tomasz Łużecki, nie tylko odbudował zamek, ale również bohatersko bronił go podczas oblężenia tureckiego w roku 1672. Niestety wróg przedarł się przez bramy i nastąpiły kolejne zniszczenia.

Na początku XVIII wieku właścicielem miasta był Stanisław Antoni Szczuka, sekretarz króla Jana III Sobieskiego. Dzięki jego wsparciu zawody rzemieślnicze rozwinęły się mocniej niż kiedykolwiek wcześniej. W Budzanowie działali między innymi: kowale, bednarze, stelmachowie, kołodzieje, tokarze, cieśle, garncarze, murarze, młynarze, a nawet kuśnierze, szewcy, siodlarze, rymarze, piwowarowie, słodownicy, piekarze i rzeźnicy. W kolejnych latach miasto przeszło w ręce Potockich, którzy częściowo odbudowali zamek, a jego zachodnie skrzydło przekształcili w kościół. Stało się tak dlatego, że miejscowość potrzebowała solidnego obiektu sakralnego, a niespokojne dzieje skłaniały do umiejscowienia go w obrębie zamku. Wcześniej istniał w Budzanowie dobrze wyposażony drewniany kościół. Według legendy pierwszy tego typu obiekt miał stać tu już w XIV wieku, oficjalne dokumenty potwierdzają jednak istnienie rzymskokatolickiej świątyni dopiero niedługo przed 1600 rokiem.

Niestety, pod koniec XVIII wieku kościół na zamku został okradziony, a w roku 1812 zamknięty przez rosyjskie władze, które zamieniły go na magazyn wojskowy. Nabożeństwa przeniesiono w tym czasie do lokalnej drewnianej kaplicy. W roku 1817 parafia odzyskała obiekt. Przeprowadzono wówczas jego remont, a z biegiem lat doposażono w brakujące elementy.

W początkach XVIII wieku nowym właścicielem Budzanowa został Michał Bobrowski, który odmawiał uznania praw cechowych, co doprowadziło do licznych procesów sądowych, jednak w roku 1817 jego spadkobiercy przywrócili wszystko do właściwego stanu. W początkach XIX wieku miejscowość należała do Skarżyńskich, w połowie stulecia do Aleksandra Perekadłowskiego, a pod jego koniec do Baworowskich. Wówczas to pod Budzanowską parafię podlegały takie miejscowości jak Łaskowce, Skomorosze, Wierzbowiec i Zwiniacz.

W roku 1838 miała miejsce konsekracja kościoła. Jego dalsze losy, aż do I wojny światowej nie są znane. W 1846 roku staraniem proboszcza ks. Michała Kulczyckiego w pomieszczeniach zamkowych umieszczono klasztor Sióstr Miłosierdzia, które prowadziły na terenie obiektu szkołę i szpital. W roku 1917 granat uszkodził część dachu i sklepienia kościoła. W roku 1923 przeprowadzono kolejny remont, a w obiekcie znów zaczęto odprawiać msze. Naprawy nie były jednak kompletne, a sam zamek, na terenie którego znajdował się kościół nadal pozostawał zniszczony. W latach 1927-1928 przeprowadzono jego częściową odbudowę.

W okresie międzywojennym Budzanów był zauważalnie rozwiniętym miasteczkiem, posiadającym dwa hotele, dwie restauracje, pocztę z telefonem i dwie instytucje kredytowe, nie mówiąc już o cennych zabytkach, w tym o dworkach z XVIII wieku. Przy Budzanowskiej parafii działały wówczas: Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i Żeńskiej, Bractwo Najświętszego Sakramentu, Bractwo Różańcowe i Stowarzyszenie Różańca Żywego.

Niestety, II wojna światowa przyniosła niepokój i terror. Najpierw, w roku 1941 na polecenie władz niemieckich zdjęto i zakopano dzwony. Prawdziwe kłopoty zaczęły się jednak dopiero pod koniec wojny. W roku 1944 Budzanów był wielokrotnie atakowany przez UPA.

W latach 1948-1951 na terenie całego zamku zorganizowano szpital, co wiązało się z licznymi dewastacjami zabytku. Miejscowej wspólnocie rzymskokatolickiej całość kościoła udało się odzyskać dopiero w roku 1997. W pierwszej kolejności próbowano odzyskać dawną strukturę wnętrza kościoła. Remonty i modernizacje przeprowadzano jednak jeszcze później przez wiele lat.

Architektura

Nietypowe położenie kościoła, który wpisany jest w strukturę zamku uniemożliwia traktowanie go jako obiekt niezależny. Należy traktować to raczej jako ciekawostkę, wynikającą z takiej, a nie innej potrzeby uzasadnionej historią. Jak pisze Kinga Blaschke w swoim opracowaniu na temat świątyni, proste formy architektoniczne nie dają podstaw do wysunięcia hipotezy o autorstwie budowli.

Zamek, którego część stanowi Budzanowski kościół położony jest na wysokim wzniesieniu w północno-zachodniej części miejscowości. Sama świątynia znajduje się w zachodnim skrzydle budowli. Jest to obiekt murowany z kamienia i otynkowany. Składa się z dwuprzęsłowej nawy i węższego od niej, jednoprzęsłowego, zaokrąglonego prezbiterium, skierowanego na południe. Z kolei z północnej części nawy wydzielono pomieszczenie na kruchtę (w przyziemiu) i chór muzyczny (na piętrze). Do prezbiterium od wschodu przylega zakrystia i plebania.

Fasada została urządzona na południowo-zachodniej elewacji północno-zachodniego skrzydła zamku. Jest jednoosiowa, jednokondygnacyjna, z wysokim parawanowym zwieńczeniem. Jej narożniki opięto parami smukłych pilastrów i lizenami wspierającymi gzyms. Na osi zwieńczenia znajduje się prostokątna wnęka zamknięta łukiem nadwieszonym. W jej obrębie umieszczono rzeźbę przedstawiającą Matkę Boską Niepokalaną. Powyżej wmurowano płaskorzeźbę z Okiem Opatrzności. Pozostałe elewacje zamknięto profilowanym gzymsem. Z kolei elewacje apsydy i prezbiterium wsparto na potężnym kamiennym cokole, który od południowej strony zachował oryginalny zarys skrzydła zamkowego. Nawa i prezbiterium zostały nakryte dachami dwuspadowymi. Wieżyczkę na sygnaturkę obito blachą. Wieńczy ją ostrosłupowy daszek z gałką i krzyżem.

Ściany wewnętrzne nie posiadają artykulacji. Nawę i prezbiterium zamknięto sklepieniami krzyżowymi. Nad absydą znajduje się koncha z lunetą, czyli zdobny sufit przypominający trójwymiarową muszlę z okrągłym oknem na samej górze, które doświetla ołtarz. W kruchcie zewnętrznej, znajdującej się w północnym skrzydle zamku, (podobnie jak w zakrystii) zastosowano sklepienie krzyżowe.

Okna w ścianach bocznych mają kształt prostokątny. Z kolei na osi absydy umieszczono okno owalne w prostokątnej wnęce. Otwory wejściowe również są prostokątne. Otwarty na część nawową chór muzyczny komunikuje się z głównym pomieszczeniem trzema półkolistymi arkadami.

Wśród najważniejszych elementów związanych z wyposażeniem kościoła należy wymienić przede wszystkim rzeźby Ojców Kościoła, najprawdopodobniej pochodzące z pracowni Jana Jerzego Pinsla.

Nazwa: Kościół parafialny pw. Podniesienia Krzyża w Budzanowie

Nazwa funkcjonująca obecnie: j.w.

Dział: architektura

Lokalizacja: Ukraina, obwód: tarnopolski, miejscowość: Budzanów

Autor: Nieznany

Data powstania: XVII-XVIII wiek

Dane techniczne: Obiekt murowany stanowiący część zamku.