Zarys historyczny

Miejscowość leży nad rzeką Seret, pomiędzy Trembowlą i Czortkowem. Jej nazwa pochodzi od rodu Budzanowskich, pierwszych właścicieli tych dóbr, władających nimi od połowy XVI w. Na temat nazwy Budzanów krążyły jednak różne legendy. Snuto domysły, że nawiązuje do nazwy sera („Budz”, „Bądz”) produkowanego przez pasterzy będących rzekomymi założycielami osady. Na terenie miejscowości już od roku 1539 funkcjonowała niezależna parafia. Na przestrzeni wieków jej przynależność administracyjna zmieniała się, ale XIX-wieczne podporządkowanie kościoła parafialnego pod dekanat czortkowski utrzymało się aż do II wojny światowej.

Na przełomie XVI i XVII w. Budzanów należał do Taranowskich, następnie do Chodorowskich, którzy sprzedali go wraz z murowanym zamkiem i okolicznymi wsiami Aleksandrowi Sienieńskiemu. Były to niespokojne czasy, gdyż miejscowość musiała zmagać się z najazdami tatarskimi, lecz mimo to nieustannie się rozwijała, przede wszystkim w zakresie rzemiiosła.

W roku 1631 miejscowość znalazła się w rękach Lewoczyńskich. Budzanów dotkliwie ucierpiał podczas wojen kozackich. W połowie XVII w. miasto było niemal całkowicie zniszczone. Kolejny właściciel, Tomasz Łużecki, nie tylko odbudował zamek, ale również bohatersko bronił go podczas oblężenia tureckiego w roku 1672. Niestety wróg przedarł się przez bramy i nastąpiły kolejne zniszczenia.

Na początku XVIII w. właścicielem miasta był Stanisław Antoni Szczuka, sekretarz króla Jana III Sobieskiego. Dzięki jego wsparciu zawody rzemieślnicze rozwijały się jeszcze prężniej. W Budzanowie działali m.in. kowale, bednarze, stelmachowie, kołodzieje, tokarze, cieśle, garncarze, murarze, młynarze, a nawet kuśnierze, szewcy, siodlarze, rymarze, piwowarowie, słodownicy, piekarze i rzeźnicy. W kolejnych latach miasto przeszło w ręce Potockich, którzy częściowo odbudowali zamek, a jego zachodnie skrzydło przekształcili w kościół. Stało się tak dlatego, że miejscowość potrzebowała solidnego obiektu sakralnego, a zagrożenie najazdami skłaniało do umiejscowienia go w obrębie zamku. Wcześniej istniał w Budzanowie dobrze wyposażony drewniany kościół. Według legendy pierwszy tego typu obiekt miał tu stać już w XIV w., oficjalne dokumenty potwierdzają jednak istnienie rzymskokatolickiej świątyni dopiero niedługo przed 1600 r.

Niestety, pod koniec XVIII w. kościół na zamku został okradziony, a w roku 1812 zamknięty przez władze rosyjskie, które zamieniły go w magazyn wojskowy. Nabożeństwa przeniesiono w tym czasie do lokalnej drewnianej kaplicy. W roku 1817 parafia odzyskała obiekt. Przeprowadzono wówczas jego remont, a w kolejych latach uzupełniano brakujące elementy wyposażenia.

W początkach XVIII w. nowym właścicielem Budzanowa został Michał Bobrowski, który odmawiał uznania praw cechowych, co doprowadziło do licznych procesów sądowych, jednak w roku 1817  spadkobiercy cofnęli jego postanowienia. W początkach XIX w. miejscowość należała do Skarżyńskich, w połowie stulecia do Aleksandra Perekadłowskiego, a pod jego koniec do Baworowskich. Wówczas to pod budzanowską parafię podlegały takie miejscowości jak Łaskowce, Skomorosze, Wierzbowiec i Zwiniacz.

W roku 1838 miała miejsce konsekracja kościoła. Jego dalsze losy, aż do I wojny światowej, nie są znane. W 1846 r. staraniem proboszcza ks. Michała Kulczyckiego w pomieszczeniach zamkowych umieszczono klasztor Sióstr Miłosierdzia, które prowadziły na terenie obiektu szkołę i szpital. W roku 1917 granat uszkodził część dachu i sklepienia kościoła. W roku 1923 przeprowadzono kolejny remont, a w obiekcie znów zaczęto odprawiać msze. Naprawy nie były jednak kompletne, a sam zamek, na terenie którego znajdował się kościół, nadal pozostawał zniszczony. W latach 1927-1928 przeprowadzono jego częściową odbudowę.

W okresie międzywojennym Budzanów był rozwiniętym miasteczkiem, posiadającym dwa hotele, dwie restauracje, pocztę z telefonem i dwie instytucje kredytowe. Znajdowały się tu również cenne zabytki, w tym dworki z XVIII w. Przy budzanowskiej parafii działały wówczas: Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i Żeńskiej, Bractwo Najświętszego Sakramentu, Bractwo Różańcowe i Stowarzyszenie Różańca Żywego.

Niestety, II wojna światowa przyniosła niepokój i terror. Najpierw, w roku 1941, na polecenie władz niemieckich zdjęto i zakopano dzwony. Prawdziwe kłopoty zaczęły się jednak dopiero pod koniec wojny. W roku 1944 Budzanów był wielokrotnie atakowany przez UPA.

W latach 1948-1951 na terenie zamku zorganizowano szpital, co wiązało się z licznymi dewastacjami zabytku. Miejscowej wspólnocie rzymskokatolickiej kościół w całości udało się odzyskać dopiero w roku 1997. W pierwszej kolejności próbowano zrekonsruować dawny wygląd wnętrza kościoła. Remonty i prace modernizacyjne prowadzano jednak później przez wiele lat.

Architektura

Nietypowe położenie kościoła, który wpisany jest w strukturę zamku, uniemożliwia traktowanie go jako obiekt niezależny. Należy uznać go raczej za ciekawostkę, której powstanie wynikało z potrzeby uzasadnionej historycznie. Jak pisze Kinga Blaschke w swoim opracowaniu na temat świątyni, proste formy architektoniczne nie dają podstaw do wysunięcia hipotezy o autorstwie budowli.

Zamek, którego część stanowi budzanowski kościół, położony jest na wysokim wzniesieniu w północno-zachodniej części miejscowości. Sama świątynia znajduje się w jego zachodnim skrzydle. Jest to obiekt murowany z kamienia i otynkowany. Składa się z dwuprzęsłowej nawy i węższego od niej, jednoprzęsłowego, zaokrąglonego prezbiterium skierowanego na południe. Z północnej części nawy wydzielono pomieszczenie na kruchtę (w przyziemiu) i chór muzyczny (na piętrze). Do prezbiterium od wschodu przylegają zakrystia i plebania.

Fasada została urządzona na południowo-zachodniej elewacji północno-zachodniego skrzydła zamku. Jest jednoosiowa, jednokondygnacyjna, z wysokim parawanowym zwieńczeniem. Jej narożniki opięto parami smukłych pilastrów i lizenami wspierającymi gzyms. Na osi zwieńczenia znajduje się prostokątna wnęka zamknięta łukiem nadwieszonym. W jej obrębie umieszczono rzeźbę przedstawiającą Matkę Boską Niepokalaną. Powyżej wmurowano płaskorzeźbę z okiem opatrzności. Pozostałe elewacje zamknięto profilowanym gzymsem. Elewacje apsydy i prezbiterium wsparto na potężnym kamiennym cokole, który od południowej strony zachował oryginalny zarys skrzydła zamkowego. Nawa i prezbiterium zostały nakryte dachami dwuspadowymi. Wieżyczkę na sygnaturkę obito blachą. Wieńczy ją ostrosłupowy daszek z gałką i krzyżem.

Ściany wewnętrzne nie posiadają artykulacji. Nawę i prezbiterium zamknięto sklepieniami krzyżowymi. Nad absydą znajduje się koncha z lunetą, czyli zdobny sufit przypominający trójwymiarową muszlę, ze znajdującym się na samej górze okrągłym oknem, które doświetla ołtarz. W kruchcie zewnętrznej, położonej w północnym skrzydle zamku, podobnie jak w zakrystii zastosowano sklepienie krzyżowe.

Okna w ścianach bocznych mają kształt prostokątny, na osi absydy umieszczono okno owalne w prostokątnej wnęce. Otwory wejściowe również są prostokątne. Otwarty na część nawową chór muzyczny połączony jest z głównym pomieszczeniem trzema półkolistymi arkadami.

Wśród najważniejszych elementów wyposażenia kościoła należy wymienić przede wszystkim rzeźby ojców Kościoła, pochodzące najprawdopodobniej z pracowni Jana Jerzego Pinsla.

Nazwa: Kościół parafialny pw. Podniesienia Krzyża w Budzanowie

Nazwa funkcjonująca obecnie: j.w.

Dział: architektura

Lokalizacja: Ukraina, obwód: tarnopolski, miejscowość: Budzanów

Autor: nieznany

Data powstania: XVII-XVIII w.

Dane techniczne: obiekt murowany stanowiący część zamku