Miasteczko rezydencjonalne rodziny Potockich

Buczacz to miasteczko położone niezwykle malowniczo pomiędzy wzgórzami i przecięte wodami rzeki Strypy. W XVIII stuleciu było w posiadaniu rodziny Potockich, a najsłynniejszym jego właścicielem był Mikołaj Bazyli Potocki (1707/08‒1782), starosta kaniowski, znany w całej Rzeczypospolitej awanturnik i ekscentryk.

Potocki wybrał Buczacz na swoją rezydencję. Choć na najwyższym wzgórzu stał jeszcze zrujnowany zamek, magnat zamieszkał w drewnianym dworze. Od połowy XVIII w. systematycznie przekształcał miasteczko swymi fundacjami. Jedną z pierwszych było wystawienie dwóch wysokich kolumn, na których były ustawione figury św. Jana Nepomucena, flankowanego przez dwa putta trzymające palmy męczeństwa (1750) i Immaculaty czyli Matki Boskiej Niepokalanej (1751). Na cokołach znajdowały się inskrypcje odnoszące się do Potockiego oraz herb Pilawa, którym się pieczętował. Historycy sztuki są przekonani, że za projekt obu kolumn odpowiadał architekt Bernard Meretyn (zm. przed 1759), natomiast za rzeźby Johann Georg Pinsel (zm. 1761/1762).

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVIII w. Mikołaj Potocki ufundował nowy kościół parafialny, niewielką cerkiew unicką pw. Pokrowy (Opieki Bogarodzicy) i cerkiew dla zakonu bazylianów, do której w latach siedemdziesiątych XVIII w. wykonał ołtarz główny lwowski rzeźbiarz Michał Filewicz ( zm. 1804), osiadły wówczas w Chełmie.

Nowy kościół parafialny

Rzymskokatolicka parafia w Buczaczu jest jedną z najstarszych na terenie archidiecezji lwowskiej. Powstała w 1379 r. i od tego czasu istniało w mieście kilka następujących po sobie świątyń, o których mamy niewiele informacji.

Stary kościół farny, bezpośrednio poprzedzający obecną świątynię, powstał zapewne w ostatniej ćwierci XIV lub w XV w. Był murowany z kamienia, otynkowany, miał wieżę w fasadzie i dwie boczne kaplice. W połowie XVIII w. był już w złym stanie technicznym, więc Mikołaj Bazyli Potocki w marcu 1761 r. postanowił ufundować nowy.

Budowa musiała trwać szybko, ponieważ już dwa i pół roku później, 14 sierpnia 1763, abp lwowski, Wacław Hieronim Sierakowski (1700‒1780) konsekrował świątynię wraz z pięcioma ołtarzami wewnątrz. Nieznany jest jej architekt. W dwudziestoleciu międzywojennym historyk sztuki Zbigniew Hornung (1903‒1981) rozpowszechnił opinię, że był nim lwowski architekt i budowniczy, Marcin Urbanik (zm. 1764 lub 1765).

Kościół w Buczaczu w swojej formie nawiązuje do świątyni w podlwowskiej Hodowicy (1751‒1758), zaprojektowanej przez Bernarda Meretyna. Jest to budowla na rzucie krzyża, jednonawowa z płytkimi ramionami transeptu i krótkim prezbiterium. Do fasady dostawiona jest prostokątna, bardzo wysoka kruchta, ozdobiona kamiennymi wazonami.

Wyposażenie z kręgu „lwowskiej rzeźby rokokowej”

Wewnątrz kościoła znajduje się pięć osiemnastowiecznych ołtarzy. Jeżeli są one tożsame z konsekrowanymi przez abp. Wacława Sierakowskiego, musiały powstać przed połową 1762 r. W literaturze można jednak spotkać bardzo różne i rozległe datowanie, sięgające aż po 1773 r. Archiwum parafialne spłonęło podczas drugiej wojny światowej, nie można więc ustalić ich autorstwa. Nie oznacza to, że nie próbowano, natomiast w literaturze pojawia się kilka niepotwierdzonych propozycji.

Centralnym punktem wnętrza jest dynamiczna struktura ołtarza głównego, wypełniająca całą szerokość prezbiterium. Jest on zbudowany na rzucie wklęsłej elipsy i podzielony kolumnami i pilastrami. Liczne płyciny są bogato zrobione ornamentem rokokowym. Pomiędzy kolumnami ustawione są lakierowane na biało figury świętych: Jana Ewangelisty, Joachima, Anny i Zachariasza, a na przyczółkach w górnej partii klęczą duże postacie aniołów z szeroko rozpostartymi skrzydłami. W zwieńczeniu, na tle glorii promienistej z obłokami i uskrzydlonymi główkami anielskimi, widoczne jest trójkątne Oko Opatrzności. Dekoracja figuralna w ołtarzu ma geometrycznie kształtowane fałdy szat i wyrazistą, przerysowaną fizjonomię. Są to cechy charakterystyczne dla nurtu tzw. lwowskiej rzeźby rokokowej. Nie są to jednak dzieła wybitne, ich anonimowy twórca w sposób mechaniczny operował wyuczonymi schematami.

Spośród czterech ołtarzy bocznych, zaprojektowanych parami, dwa ustawione są na zamknięciach ramion transeptu, a kolejne dwa - przy ścianie tęczowej oddzielającej nawę od prezbiterium. W ołtarzu pw. Matki Boskiej Szkaplerznej (po lewej stronie) ustawione są osiemnastowieczne rzeźby alegorii, być może Roztropności i Miłości, adorujące anioły oraz współczesny obraz. Podobną dekorację miał naprzeciwległy ołtarz św. Antoniego, niestety nie przetrwał drugiej wojny światowej i zamknięcia kościoła przez władze sowieckiej Ukrainy.

Noszące wezwania św. Tadeusza i św. Mikołaja ołtarze przytęczowe mają odmienną od poprzednich strukturę i zostały częściowo pozbawione dekoracji rzeźbiarskiej. W nastawie ołtarza św. Tadeusza (po lewej stronie) pozostała w zwieńczeniu jedynie rzeźba św. Archanioła Michała z wagą w ręku, otoczona puttami i uskrzydlonymi główkami anielskimi. Postacie Archanioła Rafała i Anioła Stróża nie zachowały się, podobnie jak rzeźbione antependia (przednia część ołtarza). Natomiast w ołtarzu św. Mikołaja, w zwieńczeniu, ustawiona jest postać św. Jana Nepomucena również otoczona puttami i uskrzydlonymi główkami. U dołu stały niegdyś figury św. Walentego i św. Franciszka Borgiasza, przekonująco łączone przez badaczy z dłutem Johanna Georga Pinsla, zostały jednak zabrane do Obwodowego Muzeum Krajoznawczego w Tarnopolu.