Olga Boznańska (1865-1940), jedna z najwybitniejszych artystek polskich przełomu XIX i XX wieku, stworzyła własny, rozpoznawalny styl łączący postimpresjonistyczną wrażliwość z głębokim psychologicznym portretem. Jej dzieła emanują melancholią i duchowym napięciem, a rozwibrowane plamy barwne zdają się oddychać razem z postaciami. Nazywano ją „malarką dusz”.

Już współcześni krytycy dostrzegali w niej niezwykły talent psychologiczny. Jak pisała „Gazeta Lwowska” w 1910 roku: „Boznańska umie przedziwnie wydobywać i uwydatniać w oczach, w ustach i całym wyrazie twarzy indywidualną treść modelu, tak, że z obrazów jej osądzić można niemal psychiczne właściwości portretowanej osoby”.

W kręgu szkoły monachijskiej

Boznańska urodziła się 15 kwietnia 1865 roku w Krakowie. Ojciec, Adam Boznański, był inżynierem, matka - Francuzką, nauczycielką i pierwszą mentorką artystki. Uczyła się u Kazimierza Pochwalskiego 1855-1940) i na Wyższych Kursach dla Kobiet Adriana Baranieckiego (1828-1891). W 1886 roku wyjechała do Monachium, gdzie pobierała nauki w pracowniach Carla Kricheldorfa (1863-1934) i Wilhelma Dürra młodszego (1857-1900). Kobiety nie mogły studiować na Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, więc Boznańska szybko zbudowała niezależną pozycję.

To w tym bawarskim mieście uformował się jej styl, inspirowany m.in. dziełami Velázqueza, Maneta i Whistlera, poezją symbolistów i sztuką japońską. Malowała portrety, wnętrza, martwe natury. W 1894 roku zdobyła złoty medal w Wiedniu za portret Paula Nauena. Od tego czasu jej dzieła były wystawiane m.in. w Berlinie, Londynie, Pradze, Lwowie, Krakowie i Paryżu.

Nie maluje oczu, tylko spojrzenie

W 1898 roku zamieszkała na stałe w Paryżu, przy Boulevard Montparnasse. Jej pracownia stała się miejscem spotkań polskich i francuskich artystów. Tam tworzyła przez ponad 30 lat, malując powoli, w ciemności, w otoczeniu zwierząt i przedmiotów. Paliła dużo, nie otwierała okien, dbała o kanarki, papugi, a nawet myszy. Była ekscentryczna, ale jednocześnie wyczulona na psychikę swoich modeli. Jak pisał Max Goth: „Boznańska nie maluje oczu, tylko spojrzenie”.

Jej portrety trafiły do prestiżowych kolekcji: Muzeum Orsay i Biblioteki Polskiej w Paryżu, Smithsonian w Waszyngtonie, Telfair Museum w Savannah, Carnegie Museum w Pittsburghu, National Gallery of Canada w Ottawie, Ohara Museum of Art w Japonii i wielu innych. W Muzeum Polskim w Ameryce znajduje się słynny portret „Madame Paris” wysłany na Wystawę Światową w Nowym Jorku w 1939 roku.

Sławna i zapomniana

Boznańska zdobyła francuską Legię Honorową (1912), Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury (1936), Order Odrodzenia Polski (1938). W 1910 roku odwiedziła Lwów, gdzie pokazano sześć jej obrazów na Powszechnej Wystawie Sztuki Polskiej. Lwowska Galeria Sztuki posiada do dziś dzieła artystki, w tym poruszający portret Hirszenberga i „Nieznane dzieci”.

Po I wojnie światowej Boznańska powoli znika z głównego nurtu. Coraz bardziej samotna, pogrążona w depresji, po samobójczej śmierci siostry Izabeli załamała się. Zmarła w biedzie 26 października 1940 roku. Została pochowana na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency, uznawanym za panteon polskiej emigracji we Francji.

W 2015 roku Muzeum Narodowe w Krakowie i Muzeum Narodowe w Warszawie zaprezentowały wielką retrospektywę prac Boznańskiej z udziałem Musee d'Orsay, Luwru i Thyssen-Bornemisza, którą zobaczyło ponad 160 tys. osób. Angelika Kuźniak w biografii „Boznańska. Non finito” nazwała ją „malarką dusz”.

O twórczości Olgi Boznańskiej przeczytać można w tekście Stefanii Krzysztofowicz-Kozakowskiej.

Ponadto w dawnych artykułach przypominamy teksty Marcina Smolnickiego „Portret śpiewaczki operowej Jadwigi Lachowskiej” oraz artykuł „Olga Boznańska” ze „Sztuk Pięknych” z 1925 roku.

Najważniejsze obrazy artystki znajdujących się w zagranicznych kolekcjach:

Francja

„Autoportret z białym kołnierzykiem”
ok. 1886 r.
Olej na desce
Biblioteka Polska w Paryżu
Najstarszy znany autoportret Boznańskiej. Na rewersie obrazu znajduje się kopia „Zdjęcia z krzyża” Antoona van Dycka.

„Portret Jadwigi Trutschel”
1902 r.
Biblioteka Polska w Paryżu

„Portret panny Dygat”
1903 r.
Olej na tekturze
Musée d’Orsay, Paryż
Jeden z najbardziej cenionych portretów w dorobku Boznańskiej. Obraz przedstawia Janinę z Dygatów Zakrzewską i został zakupiony przez państwo francuskie podczas Salon Société Nationale des Beaux-Arts w 1904 roku.

„Autoportret przy lampie”
ok. 1910 r.
Olej na płótnie
Biblioteka Polska w Paryżu
Emocjonalny i wyciszony autoportret artystki, dawniej własność rzeźbiarza Bolesława Biegasa.

„Portret Elzy z Sarów Krausowej” (znany także jako „Portret pani Libermannowej” lub „Młoda kobieta w bieli”)
1912 r.
Olej na tekturze
Musée d’Orsay, Paryż
Wybitny portret francusko-żydowskiej kolekcjonerki sztuki, której zbiory trafiły później do Muzeum Narodowego w Krakowie. Zakupiony do zbiorów Muzeum Luksemburskiego.

„Portret pani D.”
1913
Olej na tekturze
Musée d’Orsay, Paryż
Utożsamiany z Heleną Dygat. Obraz dwustronny - na odwrocie znajduje się szkic, który może być studium do „Martwej natury z lalką, książką i kwiatami”.

Stany Zjednoczone

„Portret mężczyzny w różowej koszuli”
ok. 1898 r.
Olej na desce
Telfair Museum, Savannah
Nr inw. 1910.9.a
Przedstawia Eugeniusza Dąbrowa-Dąbrowskiego, artystę działającego w Berlinie. Na rewersie portret nieznanej kobiety, pastel (nr inw. 1910.9.b)

„Portret Natalie Barney”
1907 r.
Olej na tekturze
Smithsonian American Art Museum, Waszyngton
Natalie Barney była amerykańską pisarką i ikoną kultury paryskiej Belle Époque.

„Madame Paris”
ok. 1912 r.
Olej na płótnie
Muzeum Polskie w Ameryce, Chicago
Portret francuskiej filozofki, uczennicy Henriego Bergsona i Wincentego Lutosławskiego. Obraz wystawiony na Wystawie Światowej w Nowym Jorku w 1939 roku, nie powrócił już do Europy.

„Portret kobiety w szalu”
ok. 1912 r.
własność prywatna, USA
Obraz był pokazywany m.in. na wystawie w Carnegie Institute w Pittsburghu w 1913 roku.

„Portret kobiety”
Olej na płótnie
46,4 × 39,4 cm
Muzeum Sztuki w Houston, USA
Nr inw. 56.23

„Kobieta w czerni”
przed 1920 r.
Olej na desce
94,61 × 69,85 cm
Muzeum Sztuki Carnegie, Pittsburgh, USA
Nr inw. 28.4

„Portret kobiety z potrójnym sznurem pereł”
ok. 1922 r.
Dawniej w kolekcji Jane Freeman, Nowy Jork
Dzieło cechujące się wnikliwą introspekcją psychologiczną.

Ukraina

„Studium portretowe kobiety”
ok. 1903 r.
Olej na tekturze
Lwowska Narodowa Galeria Sztuki, Lwów
Kameralna, subtelna kompozycja o skromnym formacie.

„Portret malarza Hirszenberga”
1904 r.
Olej na płótnie
Lwowska Narodowa Galeria Sztuki, Lwów
Portret Leona Hirszenberga, długo błędnie utożsamiany z jego bratem Samuelem. Za ten obraz Boznańska otrzymała w 1894 roku złoty medal na III Internationale Kunst - Ausstellung w Wiedniu i srebrny medal na Powszechnej Wystawie Sztuki we Lwowie.

„Portret dzieci”
1907 r.
Olej na tekturze
Lwowska Narodowa Galeria Sztuki, Lwów
Przedstawia dzieci Amy Buyki - żony zaprzyjaźnionego grafika Bolesława Buyki.

„Autoportret”
1908 r.
Olej na tekturze
Lwowska Narodowa Galeria Sztuki, Lwów
Wyrazisty autoportret z dojrzałego okresu twórczości.

„Nieznana dziewczyna”
ok. 1910 r.
Lwowska Narodowa Galeria Sztuki, Lwów

Czechy

„Portret młodzieńca”
1927 r.
Olej na płótnie
Muzeum Literatury, Praga

Japonia

„Tulipany”
Niedatowany
Ohara Museum of Art, Kurashiki
Martwa natura będąca przykładem wrażliwości kolorystycznej artystki.

„Portret Pani L.”
Niedatowany
Ohara Museum of Art, Kurashiki
Intymny portret kobiety o wyciszonym nastroju i stonowanej kolorystyce.

Kanada

„Portret kobiety”
1901 r.
Olej na płótnie
92,3 x 65,1 cm
National Gallery of Canada,Ottawa

Włochy

„Portret Konstancji Dygatowej”
1907 r.
Olej na płótnie
Galleria Internazionale d’Arte Moderna di Ca’ Pesaro, Wenecja
Obraz zakupiony przez króla Wiktora Emanuela III podczas XXI Biennale w 1938 roku. Dygatowa, działaczka polonijna, prowadziła pensjonat w Paryżu, w tym samym budynku co pracownia Boznańskiej.