W artykule wspomniany jest w pierwszej kolejności pomnik dla Kazimierza Pułaskiego wzniesiony w Savannah na placu Monument Square. Pomnik dla Tadeusza Kościuszki jest tylko wspomniany – autor tekstu skupia się raczej na przybyciu Kościuszki do Ameryki i walce tamże. (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1861, T:4, s. 51-53., za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Pomniki Kazimierza Pułaskiego i Tadeusza Kościuszki w Ameryce.

Dwaj najznakomitsi wojownicy z ostatniego okresu Rzeczypospolitej, z czasów ostatniego króla elekcyjnego, na dalekiej Nowego Świata ziemi, znaleźli godne zasług swoich pomniki.
Kazimierz Pułaski, ten ideał bohatera, ostatni wódz konfederacji barskiej, po dzielnej obronie Częstochowy, opuściwszy ojczyznę, pospieszył do Ameryki.
Dnia 9 października 1779 roku poległ przy szturmie miasta Savannah. Kula armatnia urwała mu nogę, a w pierś otrzymał postrzał karabinowy, w chwili gdy na czele pułku jazdy francuskiej, przesadziwszy wał, wpadł w środek reduty angielskiej.

„Jezus! Maryja! Józef!” - były jego słowa, gdy go przywiązani żołnierze orzeźwili i unieśli z gradu kul i pola walki. Żył blisko jeszcze dwie godziny. Przeniesiony na pokład okrętu francuskiego, gdy mu dano krucyfiks z Ukrzyżowanym Chrystusem, pobożnym westchnieniem do ust go przycisnął i skonał na morzu, pochowany w jego toniach z wszelkimi honorami wojskowymi.

W Savannah, na placu Monument Square, wzniesiono mu wysoki obelisk kamienny, w tym miejscu, gdzie spadł z konia i otrzymał śmiertelną ranę. W galerii kongresowej w Waszyngtonie zachowują popiersie Pułaskiego. Kilka okrętów amerykańskich dotąd nosi jego nazwisko, a największy w Savannie hotel ma nazwę „Pulaski House”. Amerykański poeta Longfellow poświęcił jego pamięci „Hymn morawskich sióstr Betlehemu, przy poświęceniu znamion Pułaskiego”. Podajemy dwa z niego wyjątki, w przekładzie Aleksandra Rypińskiego:

„Gdy Pułaskiego sztandar poświęcano,
Pogodnie konał jasny dnia ostatek,
W świątyni promyk zbłąkany za ścianą
Przed wielki ołtarz zleciał aż do kratek.
Tam rzędem długim tliły się gromnice
I pozłacały głowy i kaptury;
Czerwony sztandar, zawieszony u góry,
Spadał przed ołtarz; kapłan kadzielnicę
Huśtał ku niemu; obrzędne modlitwy
Odprawiał nad tem przyszłem godłem bitwy.
A sióstr hymn cichy rozległ się dokoła
Po tajemniczej zamgle wśród kościoła.

Weź znamię twoje! Weź! Jeśli, broń Boże,
Śmierć ci żołnierskie gdzie zgotuje łoże,
Niech ten czerwony sztandar będzie tobie
Oznaką sławy i całunem w grobie.”

Rycerz jął znamię ochoczo i dumnie,
Czemże mu było? - prześcieradłem w trumnie.

Młody Kościuszko, zagrzany przykładem i bohaterstwem Kazimierza Pułaskiego, przybył także do Ameryki, bez żadnych polecających listów. Kiedy stanął przed Washingtonem:

- W jakim przybywasz zamiarze? - pyta go sławny wódz amerykański.

- Pragnę bronić sprawy niepodległości waszej - odrzekł.

- Jakie masz do tego zdolności?

- Chciej ich doświadczyć, generale - odpowiedział Kościuszko ze szlachetną otwartością.

Otrzymawszy stopień oficera, dnia 18 listopada 1776 r., na przedstawienie komitetu wojennego, mianowany został inżynierem w stopniu pułkownika, w służbie Zjednoczonych Stanów Ameryki. Wojownik nasz liczył wtedy dwudziesty dziewiąty rok życia.

Oddawszy ważne usługi w sprawie niepodległości Amerykanów na polu bitwy, dnia 13 listopada 1783 r., na zalecenie Washingtona, mianowany był generałem brygady, który to stopień otrzymał „w nagrodę swoich długich, wiernych i chwalebnych zasług”.

W tych odległych od ojczyzny stronach, poznał Kościuszko Kazimierza Pułaskiego, na trzy lata przed jego bohaterskim zgonem.
Wdzięczni Amerykanie, pamiętni na czyny w ich sprawie Kościuszki, poświęcili mu wspaniały pomnik. Pułaski znalazł grób w głębiach morza. Kościuszko szczęśliwszy, bo zwłoki jego spoczęły na ojczystej ziemi, a wyniosła mogiła pod Krakowem przypomina każdemu wędrownikowi imię męża pełnego zasług i poświęcenia.