W tekście opisany jest miejski szpital w Żytomierzu, założony jeszcze w 1761 r. przez bibliografa i bibliotekoznawcę, ks. biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego. Przytoczona jest historia istnienia szpitala, a także kwestia przeniesienia i nowej, już XIX-wiecznej budowy. Opisany jest też sam budynek (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1866, T:13, s. 148-149., za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Szpital miejski w Żytomierzu.

Na wzgórzach rzeki Teterowa, bujną roślinnością okrytych wśród najpiękniejszej okolicy miasta, wznosił się wspaniale najdawniejszy zakład dobroczynny w Żytomierzu. Pierwszą jego fundację założył tu w r. 1761 znany w piśmiennictwie bibliotekarz i biblioznawca, ks. biskup Józef Andrzej Załuski, którego szlachetną myśl podparli hojnymi zapisami i dobroczyńcy. Za ich to staraniem wybudowany został pierwotny szpital drewniany w samym mieście, tej stronie, gdzie dziś z wilskiej żwirowki przecięta została uliczka do katedry. Dom na ten cel zajmowany, po przeniesieniu zakładu do nowo wzniesionego gmachu, długo stał jeszcze z dawnym rozkładem pokoi i wynajmowany był osobom prywatnym przez kapitułę, do której własności wrócił. Gdy władze rządowe w latach 1766 i 1775, uznając niedogodność miejscowości i budynku, zezwoliły na przeniesienie zakładu, po kilku projektach, które się nie utrzymały, wybrano w ostatku wzgórze nad Teterowem, jako najodpowiedniejsze pod względem czystości powietrza i innych środków sanitarnych. Wzgórze to nosiło w dawnym czasie nazwę Uroczyska Popówki i podzielone na drobne cząstki, zajęte było nad brzegiem rzeki chatkami i futorami mieszczan i szlachty. W roku 1814 nabyty został od Jakuba Szczepkowskiego, wice-regenta grodu żytomierskiego, jeden z takich futorów, złożony z kilkunastu pomniejszych sadyb, na uroczysku Popówka. Później w r. 1817 Samuel Hański ofiarował na ten cel plac swój, nabytemu od Szczepkowskiego futorowi przyległy. Na koniec kupiono w tej stronie pomniejsze cząstki gruntów od różnych właścicieli. Składka na fundusz nowej budowy z upoważnienia władzy rządowej rozpoczęta w r. 1805, dostarczyła potrzebnych funduszów, tak iż fundamenta gmachu założone zostały 2 maja 1816 roku, a w r. 1819 ostatecznie był ukończony. Cały gmach wzniesiony na dwa piętra, okazale od strony rzeki przedstawiający się, zabudowany jest w kwadrat; ściany jego mają 86 arszynów długości, na 21 wysokości. Ściana kaplicy uwieńczonej baniastą kopułą, występuje nieco w owal. Okna jej w ostrołuk wyrobione i całe zewnętrze z gęstwiny drzew wychylające się, mianowicie z dala, uroczy sprawia widok. Na dziedzińcu wznoszą się obszerne oficyny i zabudowania folwarczne. Dawniej stał tu browar, wiatrak i młyn konny, dziś już nieistniejące. Próbowano nawet po dwakroć w roku 1807 urządzić młyn wodny na rzece Popówce, ciekącej teraz wąskim zaledwie źródełkiem, lecz próby się nie udały. Wyrabiał przy tym dawniejszy zarząd szpitalny cegłę i wapno marglowe na własne potrzeby. Zakład ten, od roku 1796 zostający pod zwierzchnim zawiadywaniem magistratury powszechnej opieki, przeszedł w r. 1842 pod bezpośredni i wyłączny zarząd tejże władzy, od roku zaś 1853 mieścił się tutaj wydział wojskowego szpitala