Stambuł będący monumentalna metropolią na styku kontynentów wśród chaosu ulic i skrzyżowań, wśród niezliczonych warstw architektonicznych i kulturowych, kryje w sobie polskie ślady. Najbardziej znana i przyciągająca uwagę jest romantyczna legenda Adampolu, niewielkiej, swego czasu polskiej, wioski położonej między miastem a Morzem Czarnym, dzisiaj dość modnego miejsca weekendowych wypadów. To także inżynierowie, architekci, żołnierze, uchodźcy, misjonarze, ale i wielu Polek i Polaków, którzy do Turcji trafiali czasem sprzedani w niewolę najczęściej przez wojska rosyjskie, kiedy indziej szukając miejsca do życia poza zaborową, nie dającą większych perspektyw ojczyzną.

Mickiewicz w cieniu meczetów

Z pewnością Polakiem, którego obecność w Stambule jest najczęściej przywoływana był Adam Mickiewicz. Chociaż w gruncie rzeczy jego pobyt był epizodyczny i gdyby nie to, że przyszło mu w tym mieście umrzeć i to w okolicznościach przez wielu uznawanych za wątpliwe, to zapewne do byłaby to tylko wzmianka w jego życiorysie. Stało się jednak inaczej i teraz wśród wąskich ulic dzielnicy Beyoğlu stoi skromny kremowy budynek, dziś nieco schowany pomiędzy sąsiednią zabudową i bazarowym handlem. To właśnie w tym miejscu, w listopadzie 1855 roku, zmarł. Przybył do Stambułu jako emisariusz idei Legionu Polskiego w dobie wojny krymskiej. Z pasją politycznego działania, ale z wątłym zdrowiem, dodatkowo wyniszczonym trudami podróży. Mieszkał w ciemnym, wilgotnym pokoju wynajmowanym od polskiego emigranta lub - jak chcą inne relacje - od „Polki zamężnej z niemieckim krawcem”. Opieka medyczna okazała się równie uboga jak warunki kwatery, a okoliczności śmierci wieszcza do dziś budzą kontrowersje. Chociaż wersja z rozwojem choroby, zapewne cholery, wydaje się najlepiej udokumentowana, to o wątek otrucia nadal się pojawia.

Dom, który spłonął w wielkim pożarze w 1870 roku, został odbudowany według pierwotnych planów dzięki staraniom Józefa Ratyńskiego, który konkurując z zamożnym i znanym w kręgach nie tylko tureckiej emigracji Henrykiem Gropplerem, jako pierwszy odkupił parcelę. Urządzono w nim muzeum funkcjonujące do dzisiaj. Choć pamiątki po Mickiewiczu są głównie reprodukcjami, to narracja prowadzi zwiedzających przez cztery etapy życia poety. W kryptach znajduje się symboliczny grób, a jeden z najciekawszych elementów wystawy stanowi interaktywna ściana z bloczkami poezji Mickiewicza, które można zabrać ze sobą jak zrywany kalendarz.

Dom Michała Czajkowskiego

W tej samej dzielnicy, w Cihangir, wznosi się zrujnowana, lecz wciąż majestatyczna willa Michała Czajkowskiego późniejszego Sadyka Paszy. Jako agent polityczny Hotelu Lambert i inicjator osady Adampol (Polonezköy), Czajkowski odegrał kluczową rolę w organizacji życia polskiej emigracji. Gdy przeszedł na islam i wstąpił do tureckiej armii, jego dom stał się miejscem spotkań nie tylko Polaków, lecz także francuskich, włoskich i tureckich elit. Przestronny budynek z balkonami i czteroma dziś (2025) stoi pusty i czeka na nowego właściciela.

Polska osada

Wśród lasów po azjatyckiej stronie Bosforu leży niewielka miejscowość Polonezköy, dawny Adampol. Została założona w 1842 roku z inicjatywy księcia Adama Czartoryskiego i Michała Czajkowskiego. Miała być azylem dla uczestników powstania listopadowego, którzy zbiegli przez Kaukaz do Imperium Osmańskiego. Ziemię pod kolonię wydzierżawiono od francuskiego zakonu lazarystów, a pierwszych dwunastu osadników rozpoczęło życie od nowa z dala od upadłej ojczyzny.

Wbrew pierwotnym założeniom, które przewidywały jedynie tymczasowy charakter osady, Adampol przekształcił się w polskie osiedle. Szczególnie ważną rolę odegrali Michał Czajkowski i Ludwika Śniadecka, którzy zabiegali o stabilizację osady i jej rozwój, zakładano pierwsze rodziny, sprowadzano kolejnych emigrantów. Po powstaniu styczniowym liczba mieszkańców wzrosła do około stu rodzin.

Materialnym świadectwem trwania tej wspólnoty jest polski cmentarz w Adampolu. Pierwszy pochówek miał miejsce już w latach 40. XIX wieku, a do najstarszych zachowanych nagrobków należą pomniki Antoniego Wieruskiego i Adama Michałowskiego (obaj zmarli w 1869 roku). Wśród marmurowych stel i prostych krzyży zachował się też symboliczny grób Ludwiki Śniadeckiej - początkowo pochowanej poza obrębem cmentarza ze względu na przejście na islam, później włączonej w przestrzeń nekropolii. Cmentarz, choć dawniej porośnięty dziką roślinnością, uporządkowany został w latach 80., a następnie poddany konserwacji przez polskie instytucje w 1999 roku. Większość nagrobków ma skromną formę: krzyż na cokole, prosta płyta, czasem symbol orła lub inne dekoracje. W Adampolu zachował się też kościół, dom-muzeum Cioci Zosi, żyją też pojedyncze rodziny potomków dawnych mieszkańców, wieś jednak straciła swój polski charakter stając się modnym miejscem weekendowych wypadów.

Nie tylko Adampol

Choć Polonezköy do dziś pozostaje najbardziej znanym polskim śladem w Turcji to jednak nie jedynym. Polacy byli obecni także w innych częściach kraju: w Bursie, Izmirze, Erzurum, Tarsie. Projektowali drogi i linie kolejowe, budowali szpitale i mosty. Robili karierę jak Antoni Iliński znany jako Mehmet Iskender Pasza, który był generałem w armii osmańskiej i bliskim współpracownikiem sułtana. Inni pracowali jako lekarze, kartografowie, a nawet urbaniści.

Nowoczesność z polskim akcentem

Polscy inżynierowie i architekci odegrali niebagatelną rolę w modernizacji tureckich miast. Tworzyli plany kanalizacji, systemów wodociągowych, obiektów użyteczności publicznej. Ich projekty powstawały w Stambule, ale też w Ankarze - nowej stolicy republiki. Dzięki nim Turcja mogła mierzyć się z wyzwaniami nowoczesności. Ich nazwiska często nie pojawiają się na tablicach pamiątkowych, ale obecne są w strukturze miast.

Feriköy - nekropolia nie tylko polska

Kilka kilometrów od tętniącego życiem placu Taksim, w dzielnicy Şişli, rozciąga się największy katolicki cmentarz Stambułu - Feriköy, znany również jako Pangaltı Roman Catholic Cemetery. Powstał w 1853 roku jako odpowiedź na przepełnienie starego i nieistniającego już cmentarza w Perze. Osmańskie władze przekazały wówczas nowy teren dla wspólnot protestanckich i katolickich w sąsiedztwie Akademii Wojskowej w Pangaltı. Już po kilku latach, w 1857 roku, trzeba było go rozszerzyć.

Cmentarz ma charakter niemal miejskiego parku pamięci. Podzielony jest na sześć sektorów, a alejki noszą imiona świętych. W jego zachodniej części znajdują się monumentalne mauzolea rodzin lewantyńskich: Corpi, Botter, Tubini, Glavany. Obok nich nagrobki żołnierzy francuskich i włoskich poległych w czasie wojny krymskiej.

To właśnie tutaj, w kwaterze Armii Francuskiej, spoczywają Bolesław Czajkowski i Franciszek Radomski - Polacy walczący w szeregach francuskich sił ekspedycyjnych. Ich nazwiska uwieczniono na tablicy pamiątkowej z inskrypcją: „Francja swoim synom 1914-1918”.

Jednak polska obecność na Feriköy się na tym nie kończy. W różnych sektorach cmentarza podczas prac inwentaryzacyjnych w 2023 roku doliczono się około 90 polskich nagrobków. Spoczywają tu zarówno działacze emigracyjni, jak i: lekarze, nauczyciele, kupcy, dzieci rodzin, które osiadły w Stambule w XIX i XX wieku. Niektóre pomniki są bogato zdobione, inne proste, wiele z nich coraz gorzej zachowanych. Wszystkie świadczą o obecności ludzi, dla których Turcja stała się domem - czasem z wyboru, częściej z konieczności.

Henryk Goppler i niezachowana willa

W drugiej połowie XIX wieku jednym z najbardziej zasłużonych przedstawicieli polskiej kolonii w Stambule był wspomniany Henryk Groppler. Przemysłowiec, społecznik i mecenas kultury. W swojej willi, która znajdowała się nieopodal Bosforu gościł licznych podróżników, artystów i działaczy emigracyjnych. Jednym z najbardziej znanych był Jan Matejko, który w 1879 roku, w drodze na Bliski Wschód, zatrzymał się u Gropplera i pozostawił po sobie wzmiankę o serdecznym przyjęciu a także m.in. namalował „Widok Bebeku k. Konstantynopola” znajdujący się obecnie we Lwowie. Willa Gropplera była nie tylko miejscem spotkań towarzyskich, lecz także ośrodkiem życia intelektualnego, gdzie debatowano o sprawach polskich i roli Turcji w kontekście niepodległościowych dążeń Polaków.

Artystki i artyści nad Bosforem

Od XVIII wieku aż po okres międzywojenny polscy malarze, rzeźbiarze i pedagodzy sztuki zaznaczyli swoją obecność w Stambule. Jedną z najważniejszych postaci tego zjawiska był Stanisław Chlebowski, który był nadwornym malarzem sułtana Abdülaziza, twórca monumentalnych scen batalistycznych takich jak Bitwa pod Mohaczem czy Bitwa pod Warną. Malując w stylu akademickim, dostosowywał się do oczekiwań dworu, łącząc europejską technikę z osmańską ideologią władzy. Jego obrazy można zobaczyć w rezydencji sułtanów nad Bosforem, czyli pałacu Dolmabahçe.

Równolegle w Stambule działał Józef Warnia-Zarzecki, który przez ponad trzy dekady uczył w założonej przez Osmana Hamdiego Beya Szkole Sztuk Pięknych (Sanayi-i Nefise Mektebi). Jego obrazy takie jak „Portret sułtana Selima III” czy „Sükût” łączyły realistyczne ujęcie z subtelną refleksją emocjonalną, a sam artysta współtworzył zręby nowoczesnego malarstwa tureckiego.

Wiele wniosła również Elisabeth Jerichau-Baumann, artystka o duńsko-niemieckich korzeniach, związana z Polską przez małżeństwo, która w drugiej połowie XIX wieku kilkakrotnie odwiedziła Turcję. Dzięki kontaktom dyplomatycznym zyskała dostęp do haremów, tworząc rzadkie i autentyczne portrety kobiet Wschodu dalekie od orientalizujących stereotypów.

W okresie po I wojnie światowej Stambuł stał się schronieniem dla artystów uciekających przed bolszewizmem. Roman Biliński - rzeźbiarz wykształcony w Kijowie i Krakowie - nie tylko wystawiał w tureckich instytucjach, ale też został zaproszony przez Atatürka do współorganizacji Muzeum Sztuki Tureckiej i Islamskiej oraz konserwacji Hagii Sophii. W jego dorobku znalazły się też liczne portrety mieszkańców Adampola - polskiej wsi pod Stambułem - oraz popiersie samego Józefa Piłsudskiego. Z kolei Bolesław Cybis, w czasie krótkiego pobytu w Turcji w latach 1920-1923, zajmował się scenografią, malarstwem ściennym i reklamą. Choć jego obecność miała charakter epizodyczny , pozostawił po sobie prace łączące groteskowy styl z obserwacjami stambulskiego życia codziennego.

Polacy - choć nieliczni - odegrali zaskakująco aktywną rolę w artystycznym pejzażu Imperium Osmańskiego i wczesnej Republiki Turcji. Byli nauczycielami, malarzami nadwornymi, emigrantami i dokumentalistami - świadkami przeobrażeń świata, w którym tradycja ścierała się z modernizacją, a sztuka służyła zarówno idei, jak i pamięci.

Artystki i artyści nad Bosforem

Od XVIII wieku aż po okres międzywojenny polscy malarze, rzeźbiarze i pedagodzy sztuki zaznaczyli swoją obecność w Stambule. Jedną z najważniejszych postaci tego zjawiska był Stanisław Chlebowski, który był nadwornym malarzem sułtana Abdülaziza, twórca monumentalnych scen batalistycznych takich jak Bitwa pod Mohaczem czy Bitwa pod Warną. Malując w stylu akademickim, dostosowywał się do oczekiwań dworu, łącząc europejską technikę z osmańską ideologią władzy. Jego obrazy można zobaczyć w rezydencji sułtanów nad Bosforem, czyli pałacu Dolmabahçe.

Równolegle w Stambule działał Józef Warnia-Zarzecki, który przez ponad trzy dekady uczył w założonej przez Osmana Hamdiego Beya Szkole Sztuk Pięknych (Sanayi-i Nefise Mektebi). Jego obrazy takie jak „Portret sułtana Selima III” czy „Sükût” łączyły realistyczne ujęcie z subtelną refleksją emocjonalną, a sam artysta współtworzył zręby nowoczesnego malarstwa tureckiego.

Wiele wniosła również Elisabeth Jerichau-Baumann, artystka o duńsko-niemieckich korzeniach, związana z Polską przez małżeństwo, która w drugiej połowie XIX wieku kilkakrotnie odwiedziła Turcję. Dzięki kontaktom dyplomatycznym zyskała dostęp do haremów, tworząc rzadkie i autentyczne portrety kobiet Wschodu dalekie od orientalizujących stereotypów.

W okresie po I wojnie światowej Stambuł stał się schronieniem dla artystów uciekających przed bolszewizmem. Roman Biliński - rzeźbiarz wykształcony w Kijowie i Krakowie - nie tylko wystawiał w tureckich instytucjach, ale też został zaproszony przez Atatürka do współorganizacji Muzeum Sztuki Tureckiej i Islamskiej oraz konserwacji Hagii Sophii. W jego dorobku znalazły się też liczne portrety mieszkańców Adampola - polskiej wsi pod Stambułem - oraz popiersie samego Józefa Piłsudskiego. Z kolei Bolesław Cybis, w czasie krótkiego pobytu w Turcji w latach 1920-1923, zajmował się scenografią, malarstwem ściennym i reklamą. Choć jego obecność miała charakter epizodyczny, pozostawił po sobie prace łączące groteskowy styl z obserwacjami stambulskiego życia codziennego.

Przy słynnej İstiklâl Caddesi znajduje się kościół św. Marii Draperis,. Jego dzieje sięgają końca XVI wieku, kiedy to klaryska Clara Maria Draperis podarowała zakonnikom dom z małą kaplicą – miejsce, które mimo pożarów, trzęsień ziemi i aktów konfiskaty, zawsze na nowo było odbudowywane. Ślady polskości odnaleźć można w znajdujących się w niej płytach.

Polskie ślady w Turcji nie są jedynie romantycznymi echem Adampolu ani przypadkowymi nazwiskami na cmentarnych tablicach. Ich prawdziwa wartość ujawnia się dopiero wtedy, gdy zobaczymy je jako fragment większej całości - historii ludzi, którzy w obcym kraju szukali nie tylko schronienia, ale także sensu działania, przestrzeni dla własnej kultury i miejsca, w którym polskość mogła przetrwać wbrew geopolitycznym wyrokom. W Turcji polska obecność była złożona i często rozproszona: od dyplomacji i wojskowości, przez sztukę, architekturę i edukację, aż po religię i codzienne życie. Uderzające jest to, jak wiele z tych wątków - od Chlebowskiego malującego dla sułtana po Bilińskiego rzeźbiącego popiersie Atatürka - rozgrywało się na pograniczu lojalności, przystosowania i zachowania tożsamości. W tym sensie Bosfor staje się nie tylko geograficzną cieśniną, lecz także metaforą - napięcia między tradycją a modernizacją, Wschodem a Zachodem, wygnaniem a zadomowieniem. Polacy nad Bosforem nie byli jedynie obserwatorami. Czasem wpisywali się w historię Turcji głębiej, niż można by przypuszczać.