W zbiorach kilku muzeów we Francji oraz na Zamku Królewskim w Warszawie znajduje się zespół rzeźbiarskich dekoracji pochodzących z pomnika króla Jana III. Rzeźba upamiętnia zwycięstwo monarchy w bitwie pod Wiedniem. Została zamówiona przez francuskiego biskupa Armanda de Béthune (1635‒1703) i zrealizowana przez jego nadwornego artystę Pierre’a Vaneau (1653‒1694) w stolicy diecezji Le Puy w Owernii (środkowa Francja). Monument nigdy jednak nie stanął w planowanym miejscu, a jego elementy po śmierci fundatora zostały rozsprzedane.

Niezwykłe odkrycie pomnika Jana III
W czasie, gdy zbliżała się dwusetna rocznica wiktorii wiedeńskiej (1883), niezależnie od siebie dwóch historyków (Francuz - Marius Vachon i Polak - Józef Łoski) opublikowało informacje o nieznanym dotąd pomniku gloryfikującym Jana III Sobieskiego i podjęło próbę jego rekonstrukcji. Elementy monumentu znajdowały się wówczas w trzech różnych kolekcjach prywatnych we Francji. Naukowcy powiązali je z mecenatem Armanda de Béthune, biskupa Le Puy, związanego koneksjami rodzinnymi z Sobieskimi.

Pomnik Jana III - ogólny widok
Rozpoznany przez badaczy zespół elementów pomnika składał się z jedenastu płaskorzeźbionych płycin i pięciu pełnoplastycznych figur. Duże, prostokątne, reliefowe płyciny ukazują przedstawienia alegoryczne. Są to: „Apoteoza Jana III”, „Apoteoza Jana III i królewicza Jakuba”, „Herkules odpoczywający” oraz „Triumf nad Islamem” i ”Islam pokonany”, a także dwie narracyjne sceny bitewne - „Bitwa pod Wiedniem” i ”Triumfalny wjazd do Wiednia”. Dopełnieniem są cztery mniejsze płyciny z kompozycjami panopliów (dekoracyjno-symbolicznych motywów złożonych z broni białej i uzbrojenia ochronnego).

Pomnik Jana III i jego elementy
Głównym elementem pomnika jest natomiast pełnoplastyczna figura Jana III oraz towarzyszące jej cztery posągi jeńców.

Zrekonstruowany pomnik przedstawiał się następująco. Monumentalny postument, utworzony przez dwustopniowy cokół, stanowił podstawę dla naturalnej wielkości posągu króla stojącego w wieńcu laurowym i antykizującej zbroi okrytej podbitą futrem delią. Jan III Sobieski przepasany jest na piersi szarfą francuskiego Orderu św. Ducha (nadanego mu przez Ludwika XIV) i wspiera się na trzymanym w ręce rzymskim, ozdobnym sztylecie (parazonium), obecnie zastąpionym mieczem. „Retoryczną” kompozycję dopełniały cztery figury półnagich, skutych łańcuchem jeńców, ukazanych w dynamicznych pozach i usadzonych na narożach dolnej kondygnacji cokołu. Dwóch, z orientalnymi fryzurami (osełedcami na podgolonych głowach) i charakterystycznymi wąsami, można uznać za Turka i Tatara, dwaj inni ‒ brodaci, to przedstawiciele podbitych przez Turków narodów chrześcijańskich, którzy zmuszeni byli walczyć w osmańskich szeregach.

Dwie duże płyciny z dolnej partii cokołu upamiętniają rozstrzygający udział Jana III w bitwie pod Wiedniem oraz jego triumfalny wjazd do miasta po zwycięskiej batalii. Mają formę dynamicznych wielofiguralnych kompozycji, w których centralnie wyeksponowano polskiego monarchę i jego syna, królewicza Jakuba.

Kolejne dwie kompozycje, to przedstawienia alegoryczne, których tematem jest apoteoza obydwu Sobieskich. Pierwszą opatrzono łacińską inskrypcją: „VENIET DIVIS SUPERADDITUS ORDO / ALTERNO SURGIT LUX AEMULA SOLI” („Nadejdzie boski porządek, wyłoni zwycięskie światło słońca”). W centrum, na tle porządkowej architektury przypominającej łuk triumfalny, umieszczono stojącą postać Jana III w stroju polskim, wspartego o tarczę z Orłem, z wawrzynem na głowie, wieńczoną dodatkowo laurem przez dwie żeńskie personifikacje (zapewne Pokoju i Zgody). Po bokach Mars i Wiktoria wskazują ku królowi. W tle, w niszach ustawione są posągi Bachusa i Neptuna, a po prawej stronie umieszczono wizerunek bazyliki św. Piotra na Watykanie. U dołu - postaci skutych jeńców tureckich wśród panopliów.

Drugą płycinę uzupełnia napis „ARTIS OPUS, QUOD OPUS MARTIS, ERIT, / QUOD PRAELIAS PALMAE” („Sztuką jest [ocenić], na ile na palmę [zwycięstwa] zasłużył Mars, a na ile bitwa”). W centrum kompozycji umieszczono medalion z popiersiem Jana III w wieńcu z kwiatów, podtrzymywany przez Sławy, a poniżej owalne tondo z takimże wizerunkiem Jakuba Sobieskiego w wieńcu laurowym, unoszone przez Chronosa, Herkulesa i jeńca w kajdanach. Wokół znajduje się grupa skutych, pokonanych jeńców tureckich wśród panopliów, a w tle, u góry, posągi bogów: Apolla, Marsa, Herkulesa i Jowisza.

Trzecia z kompozycji czysto alegorycznych - „Herkules odpoczywający” ‒ ukazuje półleżącego śpiącego herosa. Bohater spoczywa oparty o stos przedmiotów symbolizujących różne aktywności życiowe oraz uzbrojenie, wśród których znajdują się wywrócony dzban, korona, pochodnia, kołczan ze strzałami, kirys, tarcze. Po bokach ukazane zostały jego atrybuty i symbole prac - maczuga, głowa lwa nemejskiego oraz łby Cerbera.

Na drugiej kondygnacji cokołu znalazły się płyciny odnoszące się do zwycięstwa nad Turkami. „Triumf nad Islamem” ukazuje w ekspresyjny, wręcz naturalistyczny sposób, ciała pokonanych muzułmanów, leżące pośród elementów broni, a w tle Jana III i czterech polskich żołnierzy konno z szablami. „Islam pokonany” przedstawia zaś orła wydziobującego serce jednemu z pokonanych Turków, powalonych wśród stosów zdobycznego uzbrojenia i chorągwi. Wieńczyły je cztery kompozycje z panopliów.

Jan III a fundator pomnika
Armand de Béthune po zwycięstwie pod Wiedniem napisał do Jana III, że chciałby „upamiętnić go na wieczność” wizerunkami ustawionymi w dziewięciu miastach swojej diecezji, na których przedstawionoby króla w momencie pokonywania nieprzyjaciół religii chrześcijańskiej. Zamówienie monumentu upamiętniającego triumfy polskiego króla przez francuskiego duchownego wynikało z koligacji rodzinnych. Biskup był spowinowacony z małżonką Jana III, królową Marią Kazimierą (1641‒1716). Jej starsza siostra i zarazem matka chrzestna królewicza Jakuba, Maria Ludwika (ok. 1638‒1728) poślubiła brata biskupa, markiza François Gastona de Béthune (1638‒1692), rezydenta francuskiego na dworze polskim. Do wykonania monumentu biskup de Béthune zatrudnił swojego nadwornego rzeźbiarza Pierre’a Vaneau.

Pomnik nie był jedynym dziełem fundacji de Béthune’a związanym z postacią Sobieskiego. Wiadomo, że biskup w swojej rezydencji, zamku w Monistrol-sur-Loire, miał wielki plafon z wizerunkiem polskiego króla oraz cztery płaskorzeźby ukazujące bitwy, również wykonane przez Vaneau. Natomiast w pałacu biskupim w Le Puy znajdowały się dwa portrety i popiersie Jana III, była tu też sala określana mianem „chambre du Roi de Pologne”. Można uznać, że pomnik stanowił element autopromocji biskupa poprzez podkreślenie jego związków z osobą zwycięzcy spod Wiednia i polską rodziną królewską.

Pomnik Jana III i jego losy
Ostatecznie wykonany przez Vaneau pomnik nigdy nie stanał w przestrzeni publicznej. Co więcej, pozostaje zagadką, gdzie dokładnie miał stanąć. Być może drewniane elementy stanowiły jedynie model przyszłego kamiennego monumentu. Istnieje też domniemanie, że miał on zostać wysłany Janowi III do Polski.

Szczegółowe losy zamówionego pomnika po śmierci Armanda de Béthune’a nie są w pełni jasne. Wiadomo że za jego życia znajdował się w zamku Monistrol-sur-Loire. Gdy biskup zmarł w 1703 r., jego prywatny majątek odziedziczyła siostra, która rozsprzedała rzeźby trzem różnym nabywcom. Ostatecznie w 1866 r. większość płycin nabył hrabia Ksawery Branicki, który w swym zamku w Montrésor stworzył kolekcję poloników. Do dziś znajduje się tam siedem elementów, w tym sceny bitewne i apoteozy królewskie. Natomiast rzeźby jeńców stanowią depozyt Luwru w Musée Crozatier w Le Puy-en-Velay. Figura króla Jana III trafiła zaś do zbiorów Zamku Królewskiego w Warszawie.