Rozsiane po całym świecie monumenty i tablice ku czci Józefa Piłsudskiego nie są jedynie hołdem dla wybitnego męża stanu lub polityczną manifestacją fundatorów. Od początku podkreślały także polskie tradycje niepodległościowe, budowały tożsamość emigracyjnych społeczności oraz starały się utrwalić mit twórcy nowoczesnej Polski na mapie świata.

Wileńskie korzenie

W Kaplicy Ostrobramskiej w Wilnie, obok wizerunku Matki Bożej, znajduje się do dzisiaj metalowe wotum z wyrytym napisem: „Dzięki Ci Matko za Wilno” - ponoć Marszałek umieścił je tam w 1927 roku podczas uroczystości koronowania obrazu. Był to symboliczny początek opowieści o pamięci, którego kolejnym akordem było złożenie serca Piłsudskiego w grobie jego matki na Cmentarzu Na Rossie, gdzie powstało mauzoleum Matka i Serce Syna.

Między kultem a polityką

Największa fala stawiania pomników i tablic poświęconych Piłsudskiemu miała miejsce w latach 30. XX wieku - u schyłku życia Marszałka i bezpośrednio po jego śmierci w 1935 roku - gdy kult Piłsudskiego stał się narzędziem ideologii państwowej. Monumenty we Lwowie, Stanisławowie, Tarnopolu, Drohobyczu, a także liczne popiersia (m.in. we Lwowie i Tarnopolu), stanowiły element programowego upamiętniania wodza przez władze II RP. Chodziło nie tylko o uhonorowanie twórcy niepodległego państwa, lecz także o legitymizowanie polityki sanacyjnej poprzez utożsamienie państwa z jego osobą.

Podobny wydźwięk miał marmurowy pomnik w Rzymie, wykonany przez Henryka Kunę (1879-1945) w 1937 roku. Ustawiony przy alei nazwanej na cześć Piłsudskiego (Viale Maresciallo Pilsudski), był wyrazem prestiżu i chęci trwałego wpisania Polski i jej wodza w pejzaż jednej z najważniejszych europejskich stolic. Wymowny napis umieszczony na monumencie: „Ten, który przywrócił Polsce jej miejsce w świecie”, dopełniał ten przekaz.

Polityczny wymiar miało również brązowe popiersie przygotowane na Wystawę Światową w 1939 roku w Nowym Jorku, do dziś przechowywane w tym mieście.

Ślady osobiste - Madera, Opatija, Zurych

Upamiętnienia w miejscach związanych z osobistą biografią Piłsudskiego mają odmienny charakter. Na portugalskiej Maderze, gdzie Marszałek leczył się i wypoczywał zimą 1930/1931, znajdują się dwie tablice wmurowane w ścianę willi Quinta Bettencourt, rondo jego imienia oraz niewielki pomnik w Funchal. Nie służą gloryfikacji, lecz przypominają o rzadkich w jego życiu chwilach prawdziwego wytchnienia.

Podobnie w chorwackiej Opatiji - tablica odsłonięta w 2007 roku przypomina pobyty kuracyjne Piłsudskiego z lat 1909 i 1914.

W Zurychu - mieście, w którym tuż przed I wojną światową Piłsudski werbował ochotników do „Strzelca”, Franciszek Xawery Dunikowski (1875-1964) uwiecznił go nie jako dumnego przywódcę, ale zwykłego konspiratora, który jednak już wtedy odważył się marzyć o niepodległości.

Piłsudski w pamięci Polonii

Pamięć o Piłsudskim jest także ważnym czynnikiem kształtującym tożsamość środowisk polonijnych. Pomnik w Rio de Janeiro, odsłonięty w 1967 roku, to przykład wysiłku diaspory, by zachować trwały znak pamięci w nowej ojczyźnie. Tuż obok biegnie ulica Marszałka Piłsudskiego, która otrzymała tę nazwę już w 1936 roku jako wyraz uznania dla patrona, ale zarazem manifestacja polskiej obecności w Brazylii.

Tablica w Buenos Aires, w dzielnicy Villa Devoto, stanowi odległe echo polskości w Ameryce Południowej; podobną funkcję pełni tablica w Rogaču na wyspie Šolta (Chorwacja), gdzie w 1932 roku miejscowa społeczność zorganizowała manifestację polsko-jugosłowiańskiej przyjaźni. W obliczu zagrożenia zniszczeniem przez Niemców tablicę ukryto w lokalnym kościele, dzięki czemu przetrwała jako cenny artefakt międzywojennej historii.

W Bathore pod Tiraną (Albania), z inicjatywy redemptorystów, odsłonięto dwie tablice pamiątkowe: pierwsza poświęcona jest Piłsudskiemu (2017), druga upamiętnia Bitwę Warszawską (2020). Stanowią one część szerszej narracji o polskiej historii i chrześcijańskiej tożsamości, której symbolem stał się Marszałek.

Najmłodszy z emigracyjnych pomników odsłonięto w 2023 roku w Kanadzie.

Pamięć zakorzeniona. Zułów i Kahlenberg

Na Litwie, w Zułowie – miejscu narodzin Piłsudskiego - znajduje się współcześnie kamień pamiątkowyoraz Aleja Pamięci. Z kolei tablica na wiedeńskim Kahlenbergu (1936) stanowiła symboliczne dopełnienie mitu Piłsudskiego jako kontynuatora dziejowej misji Jana III Sobieskiego, wpisując jego postać w panoramę europejskich obrońców chrześcijaństwa i wolności.

Pomniki i tablice dedykowane Józefowi Piłsudskiemu wykraczają poza świadectwo konkretnej polityki pamięci – odzwierciedlają także sposób postrzegania historii jako fundamentu wspólnotowej tożsamości. Wznoszono je nie tylko z potrzeby oddania czci, ale również jako narzędzia kształtowania obywatelskiej lojalności, emigracyjnej dumy, tożsamości narodowej. Stanowią przykład pamięci performatywnej: mówią nie tylko o kim, ale i dlaczego pamiętamy.

Katalog obiektów

Upamiętnienia w Wilnie

Grób Matki i Serca Józefa Piłsudskiego na Cmentarzu Na Rossie w Wilnie

Zgodnie z ostatnią wolą Józefa Piłsudskiego jego serce miało spocząć w Wilnie „u stóp dumnej matki”, obok grobów żołnierzy poległych w walkach o miasto w 1919 roku. Już dzień po śmierci Marszałka (12 maja 1935 roku) podczas sekcji zwłok wyjęto serce i umieszczono w urnie. Złożono je tymczasowo w Kościele św. Teresy przy Ostrej Bramie w Wilnie. Równolegle z miejscowości Suginty sprowadzono szczątki matki Piłsudskiego, Marii z Billewiczów. Uroczystości złożenia serca i prochów matki odbyły się 12 maja 1936 roku. Projekt mauzoleum opracował prof. Wojciech Jastrzębowski. Grób przykrywa monumentalna płyta z czarnego granitu wołyńskiego z napisem: „Matka i Serce Syna”, poniżej umieszczono fragment z poematu „Beniowski” Słowackiego. Przed wojną wystawiano tu wartę honorową. O cmentarzu wojennym na Rossie piszemy w Katalogu cmentarzy wojennych.

Wotum Józefa Piłsudskiego w Kaplicy Ostrobramskiej w Wilnie
Aušros Vartų g. 14, Wilno, Litwa

W kaplicy Ostrobramskiej w Wilnie znajduje się wotum Józefa Piłsudskiego z 1927 roku. Metalową plakietę zdobi ryta inskrypcja „Dziękuję Ci Matko za Wilno”.

Pomniki Marszałka Józefa Piłsudskiego poza Polską

Popiersie Józefa Piłsudskiego w Budapeszcie
Budapeszt, Węgry
Odsłonięcie: 26 września 2018 r.

Popiersie Józefa Piłsudskiego autorstwa Michała Wiśniosa stanęło w parku Gesztenyés w XII dzielnicy Budapesztu, nieopodal ulicy, która przed wojną nosiła imię Piłsudskiego.

Pomnik Józefa Piłsudskiego w Budsławiu
Budsław, Ukraina
Czas powstania: 1930 r.
Fotografia pomnika z 1930 roku

Pomnik upamiętniający Józefa Piłsudskiego w Drohobyczu
Drohobycz, Ukraina
Fotografia pomnika z 1934 roku oraz artykuł z dawnej prasy poświęcony zbiórce na pomnik Piłsudskiego w Drohobyczu

Pomnik Józefa Piłsudskiego w Funchal
R. Dr. António José de Almeida 9, Funchal, Portugalia

Pomnik Józefa Piłsudskiego w Funchal, na portugalskiej wyspie Madera, upamiętnia pobyt Marszałka w tym mieście na przełomie 1930 i 1931 r.

Pomnik marszałka Piłsudskiego we Lwowie
Lwów, Ukraina
Czas powstania: 1936 r.
W artykułach z dawnej prasy publikujemy informacje o planach wzniesienia pomnika oraz o projekcie pomnika

Popiersie Marszałka Piłsudskiego we Lwowie
Lwów, Ukraina
Czas powstania: 1936 r.
Artykuł prasowy o odsłonięciu pomnika
 
Pomnik w Nowym Jorku przygotowany na Wystawę Światową
Nowy Jork, Stany Zjednoczone
Czas powstania: 1939 r.
Twórca: Stanisław Ostrowski (1879-1947)

Pomnik Józefa Piłsudskiego, który znajduje się w siedzibie Polsko-Słowiańskiej Federalnej Unii Kredytowej na nowojorskim Greenpoincie, ma wyjątkową historię. Został wykonany przez polskiego rzeźbiarza Stanisława Ostrowskiego jako jeden z eksponatów Polskiego Pawilonu na Wystawie Światowej w Nowym Jorku w 1939 roku. Towarzyszył mu wówczas monumentalny posąg Władysława Jagiełły, stojący obecnie w Central Parku. Pomnik Piłsudskiego, odlany w brązie, ukazuje Marszałka jako postać pełną godności i wewnętrznej siły - symbol walki o wolność Polski i suwerenność narodu. Po wybuchu II wojny światowej powrót pomnika do Polski nie był możliwy. Przez wiele lat przechowywano go w różnych miejscach, aż w końcu trafił do Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce. Dziś rzeźba znajduje się w depozycie przy Greenpoint Avenue na Brooklynie.

Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego w Rio de Janeiro
Av. Vieira Souto - Ipanema, Rio de Janeiro, Brazylia

Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego w Rio de Janeiro powstał w 1967 roku. W 2020 roku odsłonięto obiekt po pracach restauratorskich, spowodowanych kradzieżą tablicy umieszczonej na podstawie rzeźby. W tym brazylijskim mieście znajduje się również ulica im. Piłsudskiego w Rio de Janeiro  (nazwę nadano w 1936 roku) Fotografia ul. Marszałka Piłsudskiego w Rio de Janeiro

Pomnik i aleja Marszałka Józefa Piłsudskiego w Rzymie
Viale Maresciallo Pilsudski 138, Rzym, Włochy
Odsłonięcie: 19 grudnia 1967 r.
Twórca: Henryk Kuna

Popiersie Józefa Piłsudskiego wykonane jest z białego marmuru. Jego autorem jest Henryk Kuna . Pomnik znajduje się przy alei nazwanej na cześć Marszałka. Na monumencie widnieje napis w języku włoskim: „Ten, który przywrócił Polsce jej miejsce w świecie”.

Pomnik Marszałka Piłsudskiego w Stanisławowie
Stanisławów (Iwano-Frankiwsk), Ukraina

Z inicjatywy wojewody gen. Stefana Pasławskiego w 1936 roku powołano Komitet Budowy Pomnika Marszałka Piłsudskiego, który zatwierdził projekt autorstwa mjr. Miszewskiego - pomnik miał stanąć przy ul. 3 Maja jako wyraz szacunku dla Marszałka i symbol bohaterskiego czynu Karpackiej Brygady Legionów. Choć lokalna prasa donosiła o szybkim wykonaniu odlewu i planowanym odsłonięciu latem owego roku, intensywne przygotowania (zakup parceli, zbiórki funduszy, wsparcie miejskie i centralne) ostatecznie nie doprowadziły do realizacji - pomnik nigdy nie powstał z powodu zmiennych warunków polityczno-gospodarczych i wybuchu drugiej wojny światowej. Artykuł z roku 1936 o pomniku Marszałka Piłsudskiego w Stanisławowie

Pomnik Józefa Piłsudskiego w Tarnopolu
Tarnopol, Ukraina
Czas powstania: 11 listopada 1935 r.
Twórca: Apolinary Głowiński (1884-1945)
Artykuł z roku 1936 o pomniku Marszałka Piłsudskiego w Tarnopolu

Popiersie Marszałka Piłsudskiego w Tarnopolu
Tarnopol, Ukraina
Czas powstania: 1936 r.
Twórca: L. Ziemski Informacja o odsłonięciu pomnika w prasie

Popiersie Józefa Piłsudskiego w Victorii (Kanada)
Victoria, Kanada
Odsłonięcie: 13 sierpnia 2023 r.
Twórca: Michał Pronobis

Popiersie Józefa Piłsudskiego osłonięte w Victorii - stolicy Kolumbii Brytyjskiej - upamiętnia jego wizytę w tym mieście w 1904 roku, gdy wracał z rozmów w Japonii, starając się pozyskać wsparcie dla walki o niepodległość Polski. Pomnik, sfinansowany przez IPN, stanął przy Domu Polskim „Biały Orzeł” i jest jedynym pomnikiem Piłsudskiego na zachodnim wybrzeżu Kanady. Odsłonięciu pomnika towarzyszył barwny festiwal z udziałem lokalnej Polonii i przedstawicieli rdzennych ludów.

Tablice i inne upamiętnienia

Tablice upamiętniające Józefa Piłsudskiego i rocznicę Bitwy Warszawskiej w Bathore
Rr. Shën Gjon Pali II 79, Bathore, Albania
Czas powstania: 3 grudnia 2017 r.

W kościele w Bathore na przedmieściach Tirany, będącym pierwszą świątynią pod wezwaniem Jana Pawła II, znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona Józefowi Piłsudskiemu. Została ona umieszczona z inicjatywy księży redemptorystów sprawujących opiekę nad parafią, w związku ze 150. rocznicą urodzin Marszałka. W 2020 roku odsłonięto drugą tablicę upamiętniającą setną rocznicę Bitwy Warszawskiej.

Tablica Józefa Piłsudskiego w Budapeszcie
Budapeszt, Węgry
Czas powstania: 1936 r.

W Budapeszcie w XII dzielnicy, znajduje się tablica upamiętniająca Józefa Piłsudskiego. Pierwotnie odsłonięta w 1936 roku w miejscu, gdzie przed wojną istniała ulica jego imienia, została zniszczona podczas II wojny światowej. Ponownie odsłonięta w 1993 roku. Od tego czasu stała się miejscem corocznych obchodów Święta Niepodległości organizowanych przez miejscową Polonię i przedstawicieli władz.

Tablica upamiętniająca Marszałka Piłsudskiego w Charkowie
Charków, Ukraina
Czas powstania: 2016 r.

Pamiątki pobytu Józefa Piłsudskiego w Funchal
Funchal, Portugalia

Od grudnia 1930 do marca 1931 roku Józef Piłsudski przebywał na Maderze, gdzie wypoczywał i leczył się korzystając łagodnego klimatu wyspy. Mieszkał w willi Quinta Bettencourt w Funchal. Pamiątkowe tablice, pomnik i inne ślady przypominają o tym najdłuższym urlopie Marszałka poza Polską. Polecamy osobny artykuł poświęcony pobytowi Marszałka na Maderze, a także wspomnienie odsłonięcia tablicy przy willi Piłsudskiego na Maderze z dawnej prasy.

Tablica upamiętniająca pobyt Józefa Piłsudskiego w Jabłonkowie
Dukelská 137, Jabłonków, Czechy
Czas powstania: 1994 r.

Jabłonków to niewielkie miasteczko w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego, gdzie na krótko zatrzymał się Józef Piłsudski ze swoimi Legionami. Wydarzenie to upamiętnia tablica wmurowana w zabytkową Willę Lorenczuków - budowlę wzniesioną w stylu eklektycznym z dominującymi elementami secesyjnymi. Inskrypcja na tablicy głosi:

W tym domu, w 1914 r. mieszkał Józef Piłsudski / 1. Marszałek Polski / W 20. rocznicę / polskiego czynu zbrojnego / 1914-1934 / W 80. rocznicę / pobytu Naczelnika i 1. Brygady / Legionów w Jabłonkowskiem / 1914-1994 / Rodacy //.

Nieopodal znajduje się Szkoła Podstawowa im. Henryka Sienkiewicza.

Tablica upamiętniająca Józefa Piłsudskiego w Opatiji
Promenada Lungomare, Opatija, Chorwacja
Odsłonięcie: 12 maja 2007 r.

W Opatiji (wł. Abbazia), jednym z najsłynniejszych kurortów wypoczynkowych na półwyspie Istria, znajduje się tablica poświęcona Józefowi Piłsudskiemu. Odsłonięta została 12 maja 2007 roku, w rocznicę śmierci Marszałka przez przedstawiciela Sejmu RP Bronisława Komorowskiego, późniejszego prezydenta Polski. Umieszczona jest przy promenadzie Lungomare niedaleko parku Perivoj sv. Jakova, blisko starego portu.

Józef Piłsudski po raz pierwszy przybył do ówczesnej Abbazii w 1909 roku w towarzystwie żony Marii. Wyjazd miał służyć kuracji zdrowotnej po akcji pod Bezdanami, gdzie we wrześniu 1908 roku bojownicy PPS przeprowadzili brawurowy napad na pociąg - zatrzymawszy skład kolejowy, wysadziwszy za pomocą bomby wejście do wagonu pocztowego i sterroryzowawszy załogę, zdołali zagrabić przesyłkę z pieniędzmi i papierami wartościowymi o wartości 200 tysięcy rubli. Istotne znaczenie miały również względy osobiste - romans z Aleksandrą Szczerbińską, który nadwyrężył relacje małżeńskie. Po raz drugi Piłsudski odwiedził Abbazię w lutym 1914 roku, zatrzymując się wówczas w pensjonacie pani Marchlewskiej. Podczas pobytów w regionie Piłsudski odwiedzał również pobliski Lovran, gdzie spotykał się ze Stanisławem Witkiewiczem, z którym łączyły go więzy pokrewieństwa.

Na tablicy widnieje inskrypcja w języku polskim i chorwackim: „Józef Piłsudski żołnierz oraz mąż stanu. Współtwórca Polski niepodległej. Jeden z pierwszych marszałków i naczelników Państwa Polskiego. Mieszkał w Opatii w przededniu wielkiej wojny o wolność narodów”.

Tablica, wykonana z ciemnego kamienia, charakteryzuje się niewielkimi rozmiarami, lecz dzięki złotym literom wykonanym metodą laserową prezentuje się niezwykle elegancko i dobrze kontrastuje w świetle słonecznym. Powstała dzięki staraniom Ambasady RP w Zagrzebiu we współpracy z Polskim Towarzystwem Kulturalnym w Rijece.

Tablica upamiętniająca Józefa Piłsudskiego w Rogaču
Sv. Tereze, Rogač, Chorwacja
Odsłonięcie: 8 września 1932 r.

8 września 1932 roku na wyspie Šolta w miejscowości Rogač odbyła się uroczystość odsłonięcia tablicy poświęconej Józefowi Piłsudskiemu w tamtejszym Domu Polskim. O tym wydarzeniu na łamach „Ilustrowanej Republiki” (16 stycznia 1933, nr 16, s. 3) pisała z niewątpliwą przesadą administratorka Domu Władysława Nazarewska: „Uroczystość ta dała sposobność społeczeństwu jugosłowiańskiemu w Dalmacji do wyrażenia uczuć, jakie żywi dla Polski i dla Marszałka Piłsudskiego, jako jednej z największych postaci historycznych w dziejach Słowiańszczyzny w ogóle. Uroczystość ta była najwspanialszą manifestacją polsko-jugosłowiańską, jaką dotychczas w Dalmacji widziano [...]. Nadto ludność miejscowa ustawiła kilkanaście bram triumfalnych, ozdobionych flagami polskimi i jugosłowiańskimi, przez które przechodził pochód uczestników tej uroczystości”.

W okresie II wojny światowej, w obawie przed zniszczeniem przez okupantów niemieckich, tablicę przeniesiono do miejscowego kościoła, gdzie zachowała się do dziś i została poddana renowacji.

Tablica pamiątkowa ku czci J. Piłsudskiego na Kahlenbergu w Wiedniu
Am Kahlenberg 38, Wiedeń, Austria
Czas powstania: 1936 r.
Artykuł o tablicy opublikowany w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” w 1936 roku

Upamiętnienie Józefa Piłsudskiego i Aleja Pamięci w Zułowie
Dwór Piłsudskich, Zułów, Litwa

W dworze Zułów, położonym obok niewielkiej wsi Zułowo na Litwie, w 1867 roku urodził się Józef Piłsudski. Jego rodzina mieszkała tam do 1875 roku, kiedy to dwór spłonął; po pożarze przeprowadziła się do Wilna. Dziś w Zułowie znajduje się kamień upamiętniający miejsce urodzenia Marszałka.

Od 2010 roku powstaje tam również dębowa Aleja Pamięci. Pierwsze zasadzone dęby poświęcono ofiarom Zbrodni Katyńskiej, prezydentowi Lechowi Kaczyńskiemu oraz pozostałym ofiarom katastrofy smoleńskiej. W kolejnych latach posadzono dęby upamiętniające m.in. św. Jana Pawła II, gen. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka” - dowódcę Wileńskiego Okręgu AK, prof. Andrzeja Stelmachowskiego, bohaterów wojny 1920 roku, uczestników bitwy o Monte Cassino, obrońców Westerplatte, zesłańców syberyjskich oraz w związku ze stuleciem polskiego harcerstwa.

Tablice upamiętniające pobyt Józefa Piłsudskiego w Zurychu
Auf der Mauer 13, Zurych, Szwajcaria

W przeddzień I wojny światowej Józef Piłsudski dwukrotnie odwiedził Zurych, werbując ochotników do tajnego oddziału „Strzelca”, który działał w kamienicy przy ulicy Auf der Mauer 13. Dziś miejsce to upamiętniają dwie tablice - w tym dzieło Franciszka Xawerego Dunikowskiego - przypominające obecność przyszłego Marszałka Polski w tym miejscu w 1914 roku. O wydarzeniach tych można przeczytać w artykule Marii Muszkowskiej.