Pomniki i tablice ku czci Józefa Piłsudskiego były nie tylko wyrazem politycznej manifestacji, ale i szczerego uznania dla polityka i wodza. Są również świadectwem polskich nadziei, emigracyjnej tożsamości i prób utrwalenia mitu państwotwórczego przywódcy na mapie świata.

Wileńskie ślady

Serce Marszałka spoczęło w Wilnie. W Kaplicy Ostrobramskiej, przy wizerunku Matki Bożej, której Piłsudski powierzył nie tylko siebie, ale i sprawę niepodległości, znajduje się metalowe wotum z wyrytym napisem: „Dziękuję Ci Matko za Wilno”. To symboliczny początek opowieści o pamięci,

Między kultem a polityką

Największa fala stawiania pomników i tablic Piłsudskiemu miała miejsce w latach 30. XX wieku, jeszcze za jego życia i tuż po śmierci (1935), kiedy kult Marszałka stał się narzędziem państwowej ideologii. Pomniki we Lwowie, Stanisławowie, Tarnopolu, Drohobyczu, a także popiersia w Tarnopolu i Lwowie, były częścią programowego upamiętniania wodza przez władze II RP. Ich celem było nie tylko uczczenie roli Piłsudskiego jako twórcy niepodległej Polski, ale także, poprzez utożsamienie państwa z jego postacią, legitymizowanie polityki sanacyjnej.

Podobny wymiar miał marmurowy pomnik w Rzymie, wykonany przez Henryka Kunę w 1937 r. Zlokalizowany przy alei nazwanej jego imieniem, monument stanowił wyraz prestiżu i chęci trwałego wpisania polskiego państwa i jego wodza w pejzaż europejskiej stolicy, politycznie nie tak odległej ówczesnym rządom w kraju. Wymowny napis „Ten, który przywrócił Polsce jej miejsce w świecie” potwierdza międzynarodową ambicję tego gestu. W polityczny wymiar pomników Marszałka wpisuje się również wykonany z brązu, przechowywany w Nowym Jorku, a przygotowany na Wystawę Światową w 1939 roku. 

Ślady osobiste. Madera, Zurych, Opatija

Inny charakter mają upamiętnienia w miejscach związanych z osobistą biografią Piłsudskiego. Na portugalskiej Maderze, gdzie Marszałek wypoczywał zimą 1930/1931, do dziś znajdują się dwie tablice na willi Quinta Bettencourt, rondo i niewielki pomnik w Funchal. Ich funkcja to nie tyle gloryfikacja, co zachowanie pamięci o chwili oddechu i prób ratowania zdrowia.

Podobną funkcję pełnią tablice w Zurychu, w mieście, gdzie Piłsudski werbował ochotników do „Strzelca” tuż przed wybuchem I wojny światowej. Uwieczniony przez Franciszka X. Dunikowskiego, upamiętniony został jako konspirator, jeszcze nie Marszałek, lecz już architekt przyszłej niepodległości.

W chorwackiej Opatiji natomiast przypomniano jego pobyty kuracyjne z lat 1909 i 1914, łączące się z epizodami życia osobistego. Tablica z 2007 r. została odsłonięta przez prezydenta Bronisława Komorowskiego i niesie refleksję o „wielkiej wojnie o wolność narodów”.

Pomniki polskiej obecności. Pamięć na emigracji

Pamięć o Piłsudskim jest także obecna w krajach, gdzie działały polskie środowiska emigracyjne. Pomnik w Rio de Janeiro, wzniesiony w 1967 r., to przykład wysiłku diaspory, by zachować trwały znak pamięci w nowym kraju. Obok niego znajduje się również ulica Marszałka Piłsudskiego, nazwana tak jeszcze w 1936 r., jako wyraz uznania, ale i demonstracja polskiej obecności w Brazylii.

Z kolei tablica w Buenos Aires, usytuowana w dzielnicy Villa Devoto, przypomina o dalekim echem polskości w Ameryce Południowej, podobnie jak tablica w Rogaču na wyspie Šolta (Chorwacja), gdzie w 1932 r. miejscowi zorganizowali prawdziwą manifestację polsko-jugosłowiańskiej przyjaźni. W obliczu groźby zniszczenia przez Niemców, tablicę ukryto w miejscowym kościele, dzięki czemu zachowała się do dziś jako cenny relikt międzywojennej historii.

W Bathore pod Tiraną (Albania), z inicjatywy redemptorystów, pojawiły się dwie tablice. Pierwsza poświęcona samemu Piłsudskiemu (2017), druga Bitwie Warszawskiej (2020). Obie są częścią szerszej narracji o polskiej historii i chrześcijańskiej tożsamości, której Piłsudski stał się ikoną.

Najmłodszy z emigracyjnych pomników odsłonięty został w 2023 roku w Kanadzie. 

Pamięć zakorzeniona. Zułów i Kahlenberg

Na Litwie, w Zułowie, gdzie Piłsudski się urodził, znajduje się dziś kamień pamiątkowy i Aleja Pamięci. Z kolei tablica na Kahlenbergu w Wiedniu (1936) stanowiła symboliczne dopełnienie mitu Piłsudskiego jako kontynuatora dziejowej misji Jana III Sobieskiego. Wpisywała jego postać w panoramę europejskich obrońców chrześcijaństwa i wolności.

Pomniki i tablice poświęcone Józefowi Piłsudskiemu są nie tylko świadectwem konkretnej polityki pamięci, ale także postrzegania historii jako źródła wspólnotowej tożsamości. Upamiętnienia wznoszono nie tylko z potrzeby oddania czci. Były też narzędziem kształtowania obywatelskiej lojalności, emigracyjnej dumy, tożsamości narodowej. To pamięć performatywna: mówi nie tylko o kim, ale i dlaczego pamiętamy.

Katalog obiektów

Grób Matki i Serca Józefa Piłsudskiego na Rossie w Wilnie
Zgodnie z ostatnią wolą Józefa Piłsudskiego, jego serce miało spocząć w Wilnie „u stóp dumnej matki”, obok grobów żołnierzy poległych w walkach o miasto w 1919 roku. Już dzień po śmierci Marszałka (12 maja 1935 r.) podczas sekcji zwłok wyjęto serce i umieszczono w urnie. Złożono je tymczasowo w ścianie kościoła św. Teresy przy Ostrej Bramie w Wilnie. Równolegle, z miejscowości Suginty sprowadzono szczątki matki Piłsudskiego, Marii z Billewiczów. Uroczystości złożenia serca i prochów matki odbyły się 12 maja 1936 roku. Projekt mauzoleum opracował prof. Wojciech Jastrzębowski. Grób przykrywa monumentalna płyta z czarnego granitu wołyńskiego z napisem: „Matka i Serce Syna”, a poniżej fragment z „Beniowskiego” Słowackiego. Przed wojną wystawiano tu wartę honorową. 
O cmentarzu wojennym na Rossie piszemy w Katalogu cmentarzy wojennych.

Wotum Józefa Piłsudskiego w Kaplicy Ostrobramskiej w Wilnie
Aušros Vartų g. 14, Wilno, Litwa
W kaplicy Ostrobramskiej w Wilnie znajduje się wotum Józefa Piłsudskiego. Metalową plakietę zdobi ryta inskrypcja „Dziękuję Ci Matko za Wilno”.

Pomniki Marszałka Józefa Piłsudskiego poza Polską

Popiersie Józefa Piłsudskiego w Budapeszcie
26 września 2018 roku w parku Gesztenyés w XII dzielnicy Budapesztu odsłonięto popiersie Józefa Piłsudskiego. Pomnik, autorstwa Michała Wiśniosa, stanął nieopodal ulicy, która przed wojną nosiła imię Piłsudskiego.

Pomnik Józefa Piłsudskiego w Budsławiu
Budsław, Ukraina
Czas powstania: 1930
Fotografia pomnika z 1930 roku

Pomnik upamiętniający Józefa Piłsudskiego w Drohobyczu
Drohobycz, Ukraina
Fotografia pomnika z 1934 roku oraz artykuł z dawnej prasy poświęcony  zbiórce na pomnik Piłsudskiego w Drohobyczu

Pomnik Józefa Piłsudskiego w Funchal
R. Dr. António José de Almeida 9, Funchal, Portugalia
Pomnik Józefa Piłsudskiego w Funchal, na portugalskiej wyspie Madera, upamiętnia pobyt Marszałka w tym mieście na przełomie 1930 i 1931 r.

Pomnik marszałka Piłsudskiego we Lwowie
Lwów, Ukraina
Czas powstania: 1936
W artykułach z dawnej prasy publikujemy informacje o planach wzniesienia pomnika oraz o jego projekcie pomnika

Popiersie Marszałka Piłsudskiego we Lwowie
Lwów, Ukraina
Czas powstania: 1936
Artykuł prasowy o odsłonięciu pomnika

Pomnik w Nowym Jorku przygotowany na Wystawę Światową
Pomnik Józefa Piłsudskiego, który znajduje się w siedzibie Polsko-Słowiańskiej Federalnej Unii Kredytowej na nowojorskim Greenpoincie, ma wyjątkową historię. Został wykonany przez polskiego rzeźbiarza Stanisława Ostrowskiego jako jeden z eksponatów Polskiego Pawilonu na Wystawie Światowej w Nowym Jorku w 1939 roku. Towarzyszył mu wówczas monumentalny posąg Władysława Jagiełły stojący obecnie w Central Parku. Pomnik Piłsudskiego, odlany w brązie, ukazuje Marszałka jako postać pełną godności i wewnętrznej siły. Symbol walki o wolność Polski i suwerenność narodu.

Po wybuchu II wojny światowej powrót pomnika do Polski nie był możliwy. Przez wiele lat przechowywany był w różnych miejscach, aż w końcu trafił do Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce. Dziś rzeźba znajduje się w depozycie przy Greenpoint Avenue na Brooklynie.

Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego w Rio de Janeiro
Av. Vieira Souto - Ipanema, Rio de Janeiro, Brazylia
Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego w Rio de Janeiro powstał w 1967 r. W 2020 r. odsłonięto obiekt po pracach restauratorskich, spowodowanych kradzieżą tablicy umieszczonej na podstawie rzeźby. W Rio de Janerio znajduje się również Ulica im. Piłsudskiego w Rio de Janeiro (nazwę nadano w 1936 roku) - fotografia ul. Marszałka Piłsudskiego w Rio de Janeiro

Pomnik i aleja Marszałka Józefa Piłsudskiego w Rzymie
Viale Maresciallo Pilsudski 138, Rzym, Włochy
Czas powstania: 1967
Popiersie Marszałka Józefa Piłsudskiego powstało w 1937 r. (odsłonięto je 19 grudnia), z białego marmuru. Jego autorem jest Henryk Kuna. Pomnik znajduje się przy alei nazwanej na cześć Marszałka. Na monumencie widnieje napis w języku włoskim: „Ten, który przywrócił Polsce jej miejsce w świecie”.
Czas powstania: 1937
Twórca: Henryk Kuna

Pomnik Marszałka Piłsudskiego w Stanisławowie
Stanisławów (Iwano-Frankiwsk), Ukraina
Z inicjatywy wojewody gen. Pasławskiego w 1936 roku powołano Komitet Budowy Pomnika Marszałka Piłsudskiego, który zatwierdził projekt autorstwa mjr. Miszewskiego - pomnik miał stanąć przy ul. 3 Maja jako wyraz szacunku dla Marszałka i symbol bohaterskiego czynu Karpackiej Brygady Legionów. Choć lokalna prasa donosiła o szybkim wykonaniu odlewu i planowanym odsłonięciu latem owego roku , intensywne przygotowania (zakup parceli, zbiórki funduszy, wsparcie miejskie i centralne) ostatecznie nie doprowadziły do realizacji - pomnik nigdy nie powstał z powodu zmiennych warunków polityczno-gospodarczych i wybuchu drugiej wojny światowej .
Artykuł z roku 1936 o pomniku Marszałka Piłsudskiego w Stanisławowie

Pomnik Józefa Piłsudskiego w Tarnopolu
Tarnopol, Ukraina
Czas powstania: 1935
Twórca: Apolinary Głowiński
Artykuł z roku 1936 o pomniku Marszałka Piłsudskiego w Tarnopolu

Popiersie Marszałka Piłsudskiego w Tarnopolu
Tarnopol, Ukraina
Czas powstania: 1936
Twórca: L. Ziemski
Informacja o odsłonięciu pomnika w prasie

Popiersie Józefa Piłsudskiego w Victorii (Kanada)
W sierpniu 2023 r. w Victorii, stolicy Kolumbii Brytyjskiej, odsłonięto popiersie Józefa Piłsudskiego. Upamiętnia ono jego wizytę w tym mieście w 1904 r., gdy wracał z rozmów w Japonii, starając się pozyskać wsparcie dla walki o niepodległość Polski. Pomnik, sfinansowany przez IPN, stanął przy Domu Polskim „Biały Orzeł” i jest jedynym pomnikiem Piłsudskiego na zachodnim wybrzeżu Kanady. Towarzyszyło mu barwne wydarzenie z udziałem lokalnej Polonii i przedstawicieli rdzennych ludów.

Tablice i inne upamiętnienia

Tablica Józefa Piłsudskiego w Budapeszcie
W Budapeszcie w XII dzielnicy, znajduje się tablica upamiętniająca Józefa Piłsudskiego. Pierwotnie odsłonięta w 1936 roku w miejscu, gdzie przed wojną istniała ulica jego imienia, została zniszczona podczas II wojny światowej i ponownie odsłonięta w 1993 roku. Od tego czasu stała się miejscem corocznych obchodów Święta Niepodległości organizowanych przez miejscową Polonię i przedstawicieli władz.

Tablice upamiętniające Józefa Piłsudskiego i rocznicę Bitwy Warszawskiej w Bathore
Rr. Shën Gjon Pali II 79, Bathore, Albania
Czas powstania: 2017
W kościele w Bathore na przedmieściach Tirany, który jest pierwszą świątynią pod wezwaniem papieża Polaka, znajduje się tablica upamiętniająca Józefa Piłsudskiego. Umieszczona została z inicjatywy opiekujących się parafią księży redemptorystów pod koniec 2017 r., w związku ze 150. rocznicą urodzin marszałka. W roku 2020 odsłonięto kolejną tablicę, tym razem z okazji setnej rocznicy Bitwy Warszawskiej.

Tablica upamiętniająca Marszałka Piłsudskiego w BuenoCharokowie
Charków
Tablica odsłonięta w 2016 roku.

Pamiątki pobytu Józefa Piłsudskiego w Funchal
Funchal, Portugalia
Od grudnia 1930 do marca 1931 Józef Piłsudski przebywał na Maderze, gdzie wypoczywał i leczył się pośród łagodnego klimatu wyspy, zamieszkując w willi Quinta Bettencourt w Funchal. Pamiątkowe tablice, pomnik i inne ślady przypominają o tym najdłuższym urlopie Marszałka poza Polską. Na ten temat osobny artykuł poświęcony pobytowi Marszałka na Maderze, a także przedruk z dawnej prazy Wspomnienie odsłonięcia tablicy przy willi Piłsudskiego na Maderze

Tablica upamiętniająca pobyt Józefa Piłsudskiego w Jabłonkowie
Dukelská 137, Jabłonków, Czechy
Czas powstania: 1994
Jabłonków (Czechy), małe miasteczko w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego, w którym zatrzymał się na krótko Józef Piłsudski ze swoimi Legionami, co upamiętnia tablica wmurowana w zabytkową Willę Lorenczuków, zbudowaną w stylu eklektycznym (z przewagą secesji). Napis na tablicy brzmi: 

„W tym domu, w 1914 r. mieszkał Józef Piłsudski / 1. Marszałek Polski / W 20. rocznicę / polskiego czynu zbrojnego / 1914-1934 /
W 80. rocznicę / pobytu Naczelnika i 1. Brygady / Legionów w Jabłonkowskiem / 1914-1994 / Rodacy”.

Nieopodal znajduje się Szkoła Podstawowa im. Henryka Sienkiewicza.

Tablica upamiętniająca Józefa Piłsudskiego w Opatiji
Promenada Lungomare, Opatija, Chorwacja
Czas powstania: 2007
W Opatiji, jednym z najsłynniejszych kurortów wypoczynkowych na półwyspie Istria, znajduje się tablica poświęcona Józefowi Piłsudskiemu. Odsłonięta została w 2007 r. przez ówczesnego prezydenta Polski Bronisława Komorowskiego. Umieszczona jest przy promenadzie Lungomare niedaleko parku Perivoj sv. Jakova, blisko starego portu. Józef Piłsudski po raz pierwszy przybył do Chorwacji w 1909 r. z żoną Marią. Wyjazd miał podreperować jego zdrowie po akcji pod Bezdanami, gdzie we wrześniu 1908 r. bojowcy PPS dokonali brawurowego napadu. Po zatrzymaniu pociągu i wysadzeniu za pomocą bomby wejścia do wagonu pocztowego i sterroryzowaniu załogi udało im się zebrać przesyłkę z pieniędzmi i papierami wartościowymi o wartości 200 tys. rubli. Zapewne nie bez znaczenia były też względy prywatne - romans z Aleksandrą Szczerbińską, który nadwątlił relacje z żoną. Po raz drugi Piłsudski odwiedził Abbazię w lutym 1914 r., zatrzymując się wówczas w pensjonacie pani Marchlewskiej. Podczas swoich pobytów Piłsudski odwiedzał też pobliskie Lovrain, gdzie spotykał się ze Stanisławem Witkiewiczem, z którym był notabene spokrewniony.

Na tablicy znajduje się napis w języku polskim i chorwackim, który głosi: „Józef Piłsudski żołnierz oraz mąż stanu. Współtwórca Polski niepodległej. Jeden z pierwszych marszałków i naczelników Państwa Polskiego. Mieszkał w Opatii w przededniu wielkiej wojny o wolność narodów”. Tablica, wykonana z ciemnego kamienia, ma niewielkie rozmiary, ale dzięki złotemu kolorowi liter, które wykonano metodą laserową, prezentuje się bardzo elegancko i jest dobrze widoczna w promieniach słońca.

Tablica powstała staraniem Ambasady RP w Zagrzebiu wraz z Polskim Towarzystwem Kulturalnym w Rijece.

Tablica upamiętniająca Józefa Piłsudskiego w Rogaču
Sv. Tereze, Rogač, Chorwacja
Czas powstania: 1932
8 września 1932 r. na wyspie Šolta w miejscowości Rogač odbyła się uroczystość, odsłonięcia w Domu Polskim tablicy poświęconej Józefowi Piłsudskiemu. O tej uroczystości na łamach „Ilustrowanej Republiki” (nr 16, 16 stycznia 1933, s. 3) z niewątpliwą przesadą pisała administratorka Domu Władysława Nazarewska: „Uroczystość ta dała sposobność społeczeństwu jugosłowiańskiemu w Dalmacji do wyrażenia uczuć, jakie żywi dla Polski i dla Marszałka Piłsudskiego, jako jednej z największych postaci historycznych w dziejach Słowiańszczyzny w ogóle. Uroczystość ta była najwspanialszą manifestacją polsko-jugosłowiańską, jaką dotychczas w Dalmacji widziano [...]. Nadto ludność miejscowa ustawiła kilkanaście bram triumfalnych, ozdobionych flagami polskimi i jugosłowiańskimi, przez które przechodził pochód uczestników tej uroczystości”.

Tablica w obawie przed zniszczeniem przez Niemców umieszczona została w miejscowym kościele, gdzie zachowała się do dzisiaj i poddana została renowacji.

Tablica pamiątkowa ku czci J. Piłsudskiego na Kahlenbergu w Wiedniu
Am Kahlenberg 38, Wiedeń, Austria
Czas powstania: 1936
Artykuł o tablicy opublikowany w "lustrowanym Kurierze Codziennym" w 1936 roku

Tablice upamiętniające pobyt Józefa Piłsudskiego w Zurychu
Auf der Mauer 13, Zurych, Szwajcaria
W przeddzień I wojny światowej Józef Piłsudski dwukrotnie odwiedził Zurych, werbując ochotników do tajnego oddziału „Strzelca”, który działał w kamienicy przy Auf der Mauer 13. Dziś miejsce to upamiętniają dwie tablice - w tym dzieło Franciszka Xawerego Dunikowskiego - przywołujące obecność przyszłego Marszałka Polski w 1914 roku, o czym przeczytać można w artykule Marii Muszkowskiej.

Upamiętnienie Józefa Piłsudskiego i Aleja Pamięci w Zułowie
Dwór Piłsudskich, Zułów, Litwa
W dworze Zułów, położonym obok niewielkiej wsi Zułowo na Litwie, w 1867 r. urodził się Józef Piłsudski. Jego rodzina mieszkała tam do 1875 r., kiedy to dwór spłonął, a po pożarze przeprowadziła się do Wilna. Dziś w Zułowie znajduje się kamień upamiętniający to miejsce. Od 2010 r. powstaje tam również Aleja Pamięci. Pierwsze zasadzone dęby poświęcono ofiarom Zbrodni Katyńskiej, prezydentowi Lechowi Kaczyńskiemu oraz pozostałym ofiarom katastrofy smoleńskiej. W kolejnych latach posadzono dęby upamiętniające m.in.: św. Jana Pawła II, gen. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka” - dowódcę Wileńskiego Okręgu AK, prof. Andrzeja Stelmachowskiego, bohaterów wojny 1920 r., uczestników bitwy o Monte Cassino, obrońców Westerplatte, zesłańców syberyjskich oraz w związku ze 100-leciem polskiego harcerstwa.