ČESKÁ VERZE TEXTU

Instytut Polonika i Olza Pro zapraszają na 

wystawę polskich śladów w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego

LOKALIZACJA EKSPOZYCJI W OSTRAWIE (DO 13.11)

LOKALIZACJA EKSPOZYCJI W TRZYŃCU (15 LISTOPADA)

Terminy i miejsca ekspozycji:   

W roku 2026 planowane są kolejne pokazy.

Plansze wystawy dostępne on-line

Mapa polskich śladów

Polskie dziedzictwo w Republice Czeskiej to nie zamknięta karta historii, lecz żywy, rozwijający się element kultury szczególnie widoczny na terenie Śląska Cieszyńskiego, nie jest tylko statystycznym faktem, lecz codziennym doświadczeniem - w przestrzeni miejskiej, szkolnej, religijnej i społecznej.

Chociaż region kojarzony jest przede wszystkim z obecnością społeczności czeskiej i polskiej, jego krajobraz kulturowy współtworzą również inne mniejszości narodowe i etniczne. Przez stulecia był on wspólnym domem dla Polaków, Niemców, Czechów i Żydów. Zagłada narodu żydowskiego w czasie okupacji niemieckiej oraz wysiedlenie ludności niemieckiej po drugiej wojnie światowej doprowadziły do niemal całkowitego zaniku tych społeczności. W ich miejsce pojawili się nowi mieszkańcy: Słowacy, Grecy i Romowie, a także osoby, dla których tożsamość regionalna odgrywa zasadniczą rolę - Ślązacy i Morawianie. W ostatnich dekadach dołączyli do nich również imigranci z Azji i Europy Wschodniej, zwłaszcza Wietnamczycy i Ukraińcy. Wielu z nich osiedliło się tu w wyniku migracji zarobkowych, edukacyjnych lub historycznych, jak miało to miejsce w przypadku greckich uchodźców po wojnie domowej.

Współistnienie i pamięć

Przechadzając się ulicami Czeskiego Cieszyna, Trzyńca, Jabłonkowa czy Karwiny, nietrudno dostrzec ślady bogatego dziedzictwa kulturowego, które od stuleci współtworzą mieszkańcy tego regionu. W polskiej kulturze materialnej, duchowej i językowej czeskiej części Śląska Cieszyńskiego, prezentowanej na wystawie, kryje się fragment opowieści o współistnieniu, tożsamości i pamięci. O codziennym dialogu, który toczy się tu od pokoleń - czasem w napięciu, ale coraz częściej w porozumieniu.

Ukazujemy, jak wzajemne przenikanie i ścieranie się kultur na Śląsku Cieszyńskim, mimo historycznych napięć i konfliktów, w czasach wolności tworzy spójny, wielogłosowy i złożony organizm. Społeczeństwo Śląska Cieszyńskiego, jego różnorodne grupy, lokalna kultura i bogate życie artystyczne trwają dziś w dialogu, szukając wspólnego punktu równowagi. Różnią je narodowość, pozycja społeczna i inne uwarunkowania, lecz łączy dążenie do wyższych wartości, ku którym, choć różnymi drogami, wspólnie zmierzają.

Polacy w Republice Czeskiej - społeczność zakorzeniona
Polacy stanowią jedną z najliczniejszych mniejszości narodowych w Republice Czeskiej. Ze spisu powszechnego przeprowadzonego w 2021 roku wynika, że do polskiej narodowości przyznało się ponad 38 000 obywateli, z których zdecydowana większość zamieszkuje tereny po zachodniej stronie Olzy. To nie diaspora przyjezdnych, lecz wspólnota głęboko zakorzeniona - obecna tu od pokoleń, wpisana w krajobraz, instytucje i codzienne życie regionu.

Historia, która dzieli - historia, która łączy

Historia Śląska Cieszyńskiego to opowieść pełna złożoności i napięć - od średniowiecznego księstwa, przez czasy panowania Habsburgów, po dramatyczny podział po I wojnie światowej, który głęboko wstrząsnął lokalną wspólnotą. W 1920 roku, decyzją mocarstw podczas konferencji w Spa i w Paryżu, wytyczono nową granicę, która podzieliła nie tylko miasto Cieszyn, lecz także rozerwała dotychczasowe więzi społeczne, kulturowe i rodzinne mieszkańców. Tak powstało tzw. Zaolzie - obszar, który stał się przestrzenią sporów, napięć i nieustannych prób nowego definiowania tożsamości.

Wspólna przeszłość naznaczona była trudnymi doświadczeniami: konfliktami zbrojnymi, zmianami administracyjnymi, represjami wobec mniejszości i presją asymilacyjną. Lata 20. XX wieku przyniosły wzrost napięć na tle narodowościowym, a okres powojenny pogłębił podziały. Mimo to w codziennym życiu mieszkańców przetrwały język, tradycje i pamięć rodzinna. Z biegiem lat, dzięki pracy lokalnych środowisk, zaangażowaniu organizacji społecznych i edukacyjnych oraz rosnącej otwartości, głosy różnych grup znów zaczęły być słyszalne.

Współczesne inicjatywy - takie jak działalność Kongresu Polaków w Republice Czeskiej czy „Gorolski Święto” w Jabłonkowie - oraz współpraca samorządów po obu stronach Olzy pokazują, że dziedzictwo nie musi dzielić. Może stać się przestrzenią dialogu i wspólnego działania. To, co przez lata różniło, coraz częściej staje się punktem wyjścia do rozmów o przeszłości, tożsamości i przyszłości. Tożsamość kształtowana jest bowiem zarówno przez przeszłość, jak i przez wizję przyszłości. To nie gotowy wzór, lecz zaproszenie do wspólnego działania.

Dziedzictwo widziane przez obiektyw

Wystawa prezentuje miejsca i obiekty związane z polską kulturą - jej ślady przetrwały na cmentarzach, przydrożnych krzyżach i kapliczkach, pomnikach I i II wojny światowej, gdzie obok siebie widnieją polskie i czeskie nazwiska, ale także w budynkach, takich jak Dom Polski w Ostrawie czy Polskie Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Czeskim Cieszynie. Każda fotografia przywołuje nie tylko historię konkretnych miejsc, lecz także pamięć o ludziach, którzy je współtworzyli, oraz tych, którzy dziś troszczą się o ich zachowanie.

Organizatorem wystawy jest Instytut POLONIKA we współpracy ze Stowarzyszeniem Olza Pro.

Instytut Polonika od lat dokumentuje, bada, popularyzuje i chroni polskie dziedzictwo kulturowe znajdujące się poza granicami Polski. Realizuje to poprzez własne projekty badawcze, konserwatorskie i edukacyjne oraz we współpracy z lokalnymi partnerami - m.in. w ramach programu „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą - Wolontariat”.

W ramach programu dotacyjnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, którego operatorem jest Instytut Polonika, oraz programu własnego Instytutu Polonika „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą - Wolontariat” w ostatnich latach zrealizowano:
•    prace porządkowe na cmentarzach prowadzonych przez wolontariuszy z Fundacji na Rzecz Osób Potrzebujących „Świetlik” oraz związanych z Fundacją Volens;
•    dokumentację około 1000 nagrobków polskich rodzin, m.in. w Karwinie, Jabłonkowie oraz Czeskim Cieszynie, realizowaną przez Fundację Akcja Kultura.

W 2024 roku w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” sfinansowano prace konserwatorsko-remontowe pomnika górników - ofiar katastrofy w kopalni Hohenegger w Karwinie.

Stowarzyszenie Olza Pro, skupiające osoby zaangażowane w ochronę dziedzictwa kulturowego Śląska Cieszyńskiego, dokumentuje ślady języka polskiego w przestrzeni Zaolzia, promując europejskie standardy dwujęzyczności i podwójnego nazewnictwa. Odkrywa i popularyzuje zapomniane miejsca związane z polską mniejszością, dba o pamięć polskich tradycji górniczych oraz dziedzictwo dawnej Karwiny - niegdyś największego polskiego miasta po lewej stronie Olzy. Opiekuje się karwińskim cmentarzem, grobami i pomnikami Polaków, ratując zarówno materialne, jak i duchowe dziedzictwo regionu.

Wielokulturowość jako wartość

Polska kultura na Śląsku Cieszyńskim nie jest „obcym elementem” w czeskiej przestrzeni - to integralna, żywa i twórcza część regionalnego dziedzictwa. Stanowi naturalny składnik tożsamości lokalnej.

Współczesność wymaga od nas otwartości i wrażliwości na różnorodność. Wielokulturowość nie musi dzielić - przeciwnie, potrafi wzbogacać. To nie tylko cenna wartość, ale i wyzwanie, szczególnie dziś, gdy brutalne zaprzeczenie tej idei powraca wraz ze zbrojną agresją Rosji przeciwko Ukrainie, trwającą nieprzerwanie od 2014 roku.

Kuratorzy: Aleksandra Dąbkowska, Bartłomiej Gutowski
Tekst: Bartłomiej Gutowski
Fotografie: Norbert Piwowarczyk

Konsultacje historyczne: dr Józef Szymeczek (Uniwersytet Ostrawski, Kongres Polaków w Republice Czeskiej), prof. dr hab. Aleš Zářický (Uniwersytet Ostrawski), prof. dr hab. Nina Pavelčíková (Uniwersytet Ostrawski)

Koordynacja: Katarzyna Brzostowska, inż. Stanisław Kołek, Marek Konieczny, Aleksandra Rodziewicz

Wersja polska: Krzysztof M. Jóźwiak (redakcja językowa) 
Wersja czeska: dr Józef Szymeczek, Stowarzyszenie Olza Pro