ČESKÁ VERZE TEXTU

Instytut Polonika i Olza Pro zapraszają na 

wystawę polskich śladów w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego

LOKALIZACJA EKSPOZYCJI W OSTRAWIE (DO 13.11)

LOKALIZACJA EKSPOZYCJI W TRZYŃCU (15 LISTOPADA)

Terminy i miejsca ekspozycji:   

W roku 2026 planowane są kolejne pokazy.

Plansze wystawy dostępne on-line

Mapa polskich śladów

Polskie dziedzictwo w Republice Czeskiej to nie zamknięta karta historii, lecz żywy, rozwijający się element kultury szczególnie widoczny na terenie Śląska Cieszyńskiego, nie jest tylko statystycznym faktem, lecz codziennym doświadczeniem - w przestrzeni miejskiej, szkolnej, religijnej i społecznej.

Chociaż region kojarzony jest przede wszystkim z obecnością społeczności czeskiej i polskiej, jego krajobraz kulturowy współtworzą również inne mniejszości narodowe i etniczne. Przez stulecia był on wspólnym domem dla Polaków, Niemców, Czechów i Żydów. Zagłada narodu żydowskiego w czasie okupacji niemieckiej oraz wysiedlenie ludności niemieckiej po drugiej wojnie światowej doprowadziły do niemal całkowitego zaniku tych społeczności. W ich miejsce pojawili się nowi mieszkańcy: Słowacy, Grecy i Romowie, a także osoby, dla których tożsamość regionalna odgrywa zasadniczą rolę - Ślązacy i Morawianie. W ostatnich dekadach dołączyli do nich również imigranci z Azji i Europy Wschodniej, zwłaszcza Wietnamczycy i Ukraińcy. Wielu z nich osiedliło się tu w wyniku migracji zarobkowych, edukacyjnych lub historycznych, jak miało to miejsce w przypadku greckich uchodźców po wojnie domowej.

Współistnienie i pamięć

Przechadzając się ulicami Czeskiego Cieszyna, Trzyńca, Jabłonkowa czy Karwiny, nietrudno dostrzec ślady bogatego dziedzictwa kulturowego, które od stuleci współtworzą mieszkańcy tego regionu. W polskiej kulturze materialnej, duchowej i językowej czeskiej części Śląska Cieszyńskiego, prezentowanej na wystawie, kryje się fragment opowieści o współistnieniu, tożsamości i pamięci. O codziennym dialogu, który toczy się tu od pokoleń - czasem w napięciu, ale coraz częściej w porozumieniu.

Ukazujemy, jak wzajemne przenikanie i ścieranie się kultur na Śląsku Cieszyńskim, mimo historycznych napięć i konfliktów, w czasach wolności tworzy spójny, wielogłosowy i złożony organizm. Społeczeństwo Śląska Cieszyńskiego, jego różnorodne grupy, lokalna kultura i bogate życie artystyczne trwają dziś w dialogu, szukając wspólnego punktu równowagi. Różnią je narodowość, pozycja społeczna i inne uwarunkowania, lecz łączy dążenie do wyższych wartości, ku którym, choć różnymi drogami, wspólnie zmierzają.

Polacy w Republice Czeskiej - społeczność zakorzeniona
Polacy stanowią jedną z najliczniejszych mniejszości narodowych w Republice Czeskiej. Ze spisu powszechnego przeprowadzonego w 2021 roku wynika, że do polskiej narodowości przyznało się ponad 38 000 obywateli, z których zdecydowana większość zamieszkuje tereny po zachodniej stronie Olzy. To nie diaspora przyjezdnych, lecz wspólnota głęboko zakorzeniona - obecna tu od pokoleń, wpisana w krajobraz, instytucje i codzienne życie regionu.

Historia, która dzieli - historia, która łączy

Historia Śląska Cieszyńskiego to opowieść pełna złożoności i napięć - od średniowiecznego księstwa, przez czasy panowania Habsburgów, po dramatyczny podział po I wojnie światowej, który głęboko wstrząsnął lokalną wspólnotą. W 1920 roku, decyzją mocarstw podczas konferencji w Spa i w Paryżu, wytyczono nową granicę, która podzieliła nie tylko miasto Cieszyn, lecz także rozerwała dotychczasowe więzi społeczne, kulturowe i rodzinne mieszkańców. Tak powstało tzw. Zaolzie - obszar, który stał się przestrzenią sporów, napięć i nieustannych prób nowego definiowania tożsamości.

Wspólna przeszłość naznaczona była trudnymi doświadczeniami: konfliktami zbrojnymi, zmianami administracyjnymi, represjami wobec mniejszości i presją asymilacyjną. Lata 20. XX wieku przyniosły wzrost napięć na tle narodowościowym, a okres powojenny pogłębił podziały. Mimo to w codziennym życiu mieszkańców przetrwały język, tradycje i pamięć rodzinna. Z biegiem lat, dzięki pracy lokalnych środowisk, zaangażowaniu organizacji społecznych i edukacyjnych oraz rosnącej otwartości, głosy różnych grup znów zaczęły być słyszalne.

Współczesne inicjatywy - takie jak działalność Kongresu Polaków w Republice Czeskiej czy „Gorolski Święto” w Jabłonkowie - oraz współpraca samorządów po obu stronach Olzy pokazują, że dziedzictwo nie musi dzielić. Może stać się przestrzenią dialogu i wspólnego działania. To, co przez lata różniło, coraz częściej staje się punktem wyjścia do rozmów o przeszłości, tożsamości i przyszłości. Tożsamość kształtowana jest bowiem zarówno przez przeszłość, jak i przez wizję przyszłości. To nie gotowy wzór, lecz zaproszenie do wspólnego działania.

Dziedzictwo widziane przez obiektyw

Wystawa prezentuje miejsca i obiekty związane z polską kulturą - jej ślady przetrwały na cmentarzach, przydrożnych krzyżach i kapliczkach, pomnikach I i II wojny światowej, gdzie obok siebie widnieją polskie i czeskie nazwiska, ale także w budynkach, takich jak Dom Polski w Ostrawie czy Polskie Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Czeskim Cieszynie. Każda fotografia przywołuje nie tylko historię konkretnych miejsc, lecz także pamięć o ludziach, którzy je współtworzyli, oraz tych, którzy dziś troszczą się o ich zachowanie.

Organizatorem wystawy jest Instytut POLONIKA we współpracy ze Stowarzyszeniem Olza Pro.

Instytut Polonika od lat dokumentuje, bada, popularyzuje i chroni polskie dziedzictwo kulturowe znajdujące się poza granicami Polski. Realizuje to poprzez własne projekty badawcze, konserwatorskie i edukacyjne oraz we współpracy z lokalnymi partnerami - m.in. w ramach programu „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą - Wolontariat”.

W ramach programu dotacyjnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, którego operatorem jest Instytut Polonika, oraz programu własnego Instytutu Polonika „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą - Wolontariat” w ostatnich latach zrealizowano:
•    prace porządkowe na cmentarzach prowadzonych przez wolontariuszy z Fundacji na Rzecz Osób Potrzebujących „Świetlik” oraz związanych z Fundacją Volens;
•    dokumentację około 1000 nagrobków polskich rodzin, m.in. w Karwinie, Jabłonkowie oraz Czeskim Cieszynie, realizowaną przez Fundację Akcja Kultura.

W 2024 roku w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” sfinansowano prace konserwatorsko-remontowe pomnika górników - ofiar katastrofy w kopalni Hohenegger w Karwinie.

Stowarzyszenie Olza Pro, skupiające osoby zaangażowane w ochronę dziedzictwa kulturowego Śląska Cieszyńskiego, dokumentuje ślady języka polskiego w przestrzeni Zaolzia, promując europejskie standardy dwujęzyczności i podwójnego nazewnictwa. Odkrywa i popularyzuje zapomniane miejsca związane z polską mniejszością, dba o pamięć polskich tradycji górniczych oraz dziedzictwo dawnej Karwiny - niegdyś największego polskiego miasta po lewej stronie Olzy. Opiekuje się karwińskim cmentarzem, grobami i pomnikami Polaków, ratując zarówno materialne, jak i duchowe dziedzictwo regionu.

Wielokulturowość jako wartość

Polska kultura na Śląsku Cieszyńskim nie jest „obcym elementem” w czeskiej przestrzeni - to integralna, żywa i twórcza część regionalnego dziedzictwa. Stanowi naturalny składnik tożsamości lokalnej.

Współczesność wymaga od nas otwartości i wrażliwości na różnorodność. Wielokulturowość nie musi dzielić - przeciwnie, potrafi wzbogacać. To nie tylko cenna wartość, ale i wyzwanie, szczególnie dziś, gdy brutalne zaprzeczenie tej idei powraca wraz ze zbrojną agresją Rosji przeciwko Ukrainie, trwającą nieprzerwanie od 2014 roku.

Kuratorzy: Aleksandra Dąbkowska, Bartłomiej Gutowski
Tekst: Bartłomiej Gutowski
Fotografie: Norbert Piwowarczyk

Konsultacje historyczne: dr Józef Szymeczek (Uniwersytet Ostrawski, Kongres Polaków w Republice Czeskiej), prof. dr hab. Aleš Zářický (Uniwersytet Ostrawski), prof. dr hab. Nina Pavelčíková (Uniwersytet Ostrawski)

Koordynacja: Katarzyna Brzostowska, inż. Stanisław Kołek, Marek Konieczny, Aleksandra Rodziewicz

Wersja polska: Krzysztof M. Jóźwiak (redakcja językowa) 
Wersja czeska: dr Józef Szymeczek, Stowarzyszenie Olza Pro

ČESKÁ VERZE TEXTU

Pevně zakořeněná identita

Polské dědictví v České republice není uzavřenou kapitolou dějin, ale živým a neustále se rozvíjejícím prvkem kultury - nejvýrazněji patrným na území  Těšínského Slezska. Nejde jen o statistický údaj, ale o každodenní zkušenost, která se promítá do městského, školního, náboženského i společenského prostoru.

Ačkoli je region spojován především s přítomností české a polské komunity, jeho kulturní krajinu spoluutvářely i jiné národnostní a etnické menšiny. Po staletí byl společným domovem Poláků, Němců, Čechů a Židů. Tragédie židovského národa během německé okupace a odsun německého obyvatelstva po druhé světové válce však vedly k téměř úplnému zániku těchto komunit. Jejich místo postupně zaujali noví obyvatelé: Slováci, Řekové a Romové, ale také lidé, pro které má zásadní význam regionální identita - Slezané a Moravané. V posledních desetiletích se k nim připojili i nově příchozí z Asie a východní Evropy, zejména Vietnamci a Ukrajinci. Mnozí z nich zde našli domov v důsledku pracovních, vzdělávacích či historických migrací - jak tomu bylo například v případě řeckých uprchlíků po občanské válce.

Soužití a paměť

Při procházce ulicemi Českého Těšína, Třince, Jablunkova či Karviné není těžké zahlédnout stopy bohatého kulturního dědictví, které obyvatelé tohoto regionu spoluvytvářejí po staletí. V polské hmotné, duchovní i jazykové kultuře české části Těšínského Slezska, představené na výstavě, se skrývá fragment příběhu o soužití, identitě a paměti. O každodenním dialogu, jenž zde probíhá po generace - někdy napjatě, ale stále častěji v porozumění.

Ukazujeme, jak se v Těšínském Slezsku navzdory historickým napětím a konfliktům prolínají a střetávají různé kultury a jak v podmínkách svobody vytvářejí jednotný, mnohovrstevný a složitý organismus. Společnost Těšínského Slezska - její rozmanité skupiny, místní kultura i bohatý umělecký život - dnes vedou dialog a hledají společný bod rovnováhy. Liší se národností, sociálním postavením či životními podmínkami, ale spojuje je úsilí o vyšší hodnoty, k nimž, byť různými cestami, společně směřují.

Poláci v České republice - zakořeněná komunita

Poláci tvoří jednu z nejpočetnějších národnostních menšin v České republice. Podle sčítání lidu z roku 2021 se k polské národnosti přihlásilo více než 38 000 občanů, z nichž naprostá většina žije na území západně od řeky Olše (Olzy). Nejde o diasporu přistěhovalců, ale o komunitu hluboce zakořeněnou - přítomnou v tomto regionu po generace a zapsanou do krajiny, institucí i každodenního života.

Dějiny, které rozdělují - dějiny, které spojují

Historie Těšínského Slezska je příběhem plným složitostí a napětí - od středověkého knížectví přes období habsburské vlády až po dramatické rozdělení po první světové válce, které hluboce zasáhlo místní komunitu. V roce 1920 byla rozhodnutím velmocí na konferenci ve Spa, respektive v Paříži, vytyčena nová hranice, která rozdělila nejen město Těšín, ale i dosavadní společenské, kulturní a rodinné vazby obyvatel. Tak vzniklo tzv. Zaolzí - území, které se stalo prostorem sporů, napětí i neustálých pokusů o nové vymezení identity.

Společná minulost byla poznamenána těžkými zkušenostmi: ozbrojenými konflikty, administrativními změnami, represemi vůči menšinám a tlakem na asimilaci. Dvacátá léta 20. století přinesla nárůst národnostního napětí, poválečné období rozdíly ještě prohloubilo. Přesto v každodenním životě obyvatel přežil jazyk, tradice i rodinná paměť. V průběhu let - díky práci místních spolků, zapojení společenských a vzdělávacích organizací i rostoucí otevřenosti - začaly být znovu slyšet hlasy různých skupin.

Současné iniciativy, jako činnost Kongresu Poláků v České republice, slavnost „Gorolski Święto“ v Jablunkově a mnohé další, stejně jako spolupráce samospráv na obou stranách Olše (Olzy), ukazují, že dědictví nemusí rozdělovat. Může se stát prostorem dialogu a společného jednání. To, co po léta rozdělovalo, se dnes stále častěji stává výchozím bodem k rozhovorům o minulosti, identitě i budoucnosti. Identita je totiž utvářena nejen dějinami, ale i vizí toho, co teprve přijde. Není to hotový vzor, ale pozvání ke společné práci.

Dědictví viděné objektivem

Výstava představuje místa a objekty spojené s polskou kulturou - její stopy přetrvaly na hřbitovech, u kapliček a křížů kolem cest, na pomnících první a druhé světové války, kde vedle sebe stojí polská a česká jména, i v budovách, jako je Polský dům v Ostravě či Polské gymnázium Juliusze Słowackého v Českém Těšíně. Každá fotografie připomíná nejen dějiny konkrétních míst, ale také paměť lidí, kteří je spoluvytvářeli, a těch, kdo se dnes starají o jejich zachování.

Organizátorem výstavy je Institut Polonika ve spolupráci se spolkem Olza Pro.

Institut Polonika již řadu let dokumentuje, zkoumá, popularizuje a chrání polské kulturní dědictví mimo území Polska. Realizuje vlastní výzkumné, konzervátorské a vzdělávací projekty a spolupracuje s místními partnery - mimo jiné v rámci programu Polské kulturní dědictví v zahraničí - Dobrovolnictví.

V posledních letech se v rámci grantového programu Ministerstva kultury a národního dědictví, jehož operátorem je Institut Polonika, a v rámci vlastního výše zmíněného programu Institutu Polonika uskutečnily:

• úklidové práce na hřbitovech prováděné dobrovolníky z Nadace pro osoby potřebující pomoc „Świetlik“ a z Nadace Volens,

• dokumentace přibližně 1000 náhrobků polských rodin v Karviné, Jablunkově a Českém Těšíně, realizovaná Nadací Akcja Kultura.

V roce 2024 byly v rámci programu Ministerstva kultury a národního dědictví Ochrana kulturního dědictví v zahraničí financovány konzervační a opravné práce na pomníku horníků - obětí katastrofy v dole Hohenegger v Karviné.

Spolek Olza Pro, sdružující osoby angažované v ochraně kulturního dědictví Těšínského Slezska, dokumentuje stopy polského jazyka v prostoru Zaolzí, prosazuje evropské standardy dvojjazyčnosti a dvojího názvosloví. Objevuje a popularizuje zapomenutá místa spojená s polskou menšinou, pečuje o památku polských hornických tradic a o dědictví staré Karviné - kdysi největšího polského města na levém břehu Olše (Olzy). Stará se o karvinský hřbitov, hroby a pomníky Poláků a usiluje o záchranu jak hmotného, tak duchovního dědictví regionu.

Multikulturnost jako hodnota

Polská kultura   není „cizím prvkem“ v českém prostoru - je nedílnou, živou a tvůrčí součástí regionálního dědictví. Představuje přirozenou složku místní identity.

Současnost od nás vyžaduje otevřenost a citlivost k rozmanitosti. Multikulturnost nemusí rozdělovat - naopak, dokáže obohacovat. Není to jen cenná hodnota, ale také výzva, zejména dnes, kdy se brutální popření této ideje opět objevuje spolu s ozbrojenou agresí Ruska proti Ukrajině, trvající nepřetržitě od roku 2014.

Kurátoři výstavy: Aleksandra Dąbkowska, Bartłomiej Gutowski

Text: Bartłomiej Gutowski

Fotografie: Norbert Piwowarczyk

Historické konzultace: ThDr. Józef Szymeczek, Dr. (Ostravská univerzita, Kongres Poláků v České republice), Prof. PhDr. Aleš Zářický, Ph.D. (Ostravská univerzita), Prof. PhDr. Nina Pavelčíková, Ph.D. (Ostravská univerzita)
 

Koordinace: Katarzyna Brzostowska, Marek Konieczny, inż. Stanisław Kołek, Aleksandra Rodziewicz

Polská verze: Národní institut polského kulturního dědictví v zahraničí „Polonika”, Redakce: Krzysztof M. Jóźwiak
Česká verze: ThDr. Józef Szymeczek, Dr., Spolek Olza Pro 
Grafický návrh: dobosz.studio

Organizátoři: Institut Polonika, Spolek Olza Pro